Phái sinh là gì? Hướng dẫn toàn diện giao dịch các công cụ phái sinh và cách kiếm lợi nhuận

Khái niệm phái sinh là gì - Nền tảng của thị trường tài chính hiện đại

Phái sinh (derivative) là một công cụ tài chính có giá trị được xác định dựa trên giá của một tài sản nền tảng. Khác với chứng chỉ sở hữu trực tiếp tài sản, phái sinh cho phép nhà đầu tư tham gia vào biến động giá mà không cần sở hữu tài sản đó.

Tài sản nền tảng của phái sinh có thể là:

• Hàng hóa: dầu thô, vàng, bạc, các sản phẩm nông nghiệp
• Tài sản tài chính: cổ phiếu, trái phiếu, tiền điện tử
• Chỉ số và lãi suất: chỉ số thị trường, lãi suất ngân hàng

Mặc dù phái sinh không phải khái niệm mới (các hợp đồng tương lai đã xuất hiện từ thế kỷ thứ hai trước Công nguyên ở Mesopotamia), nhưng chúng chỉ phát triển mạnh mẽ từ những năm 1970 khi các kỹ thuật định giá hiện đại ra đời.

Rủi ro và cơ hội trong giao dịch phái sinh

Trước khi tìm hiểu các loại phái sinh khác nhau, nhà đầu tư cần hiểu rõ bản chất rủi ro của các công cụ này:

Những rủi ro chính:

• Biến động giá có thể rất lớn, dẫn tới tổn thất nhanh chóng
• Định giá phái sinh phức tạp hơn các công cụ tài chính khác
• Phái sinh thường được coi là công cụ đầu cơ, đòi hỏi kỹ năng và kinh nghiệm
• Giá thay đổi theo cách khó dự báo được

Tuy nhiên, khi sử dụng một cách hợp lý, phái sinh cung cấp nhiều cơ hội:

• Phòng chống rủi ro: bảo vệ danh mục đầu tư trước biến động giá
• Tăng hiệu quả thị trường: cân bằng giá giữa thị trường hiện hữu và phái sinh
• Tiếp cận tài sản khó: các công cụ như hoán đổi lãi suất giúp tiếp cận điều kiện tài chính tốt hơn
• Sinh lợi từ hai chiều: có thể lợi nhuận từ cả thị trường tăng lẫn giảm

Các loại công cụ phái sinh chính

Thị trường phái sinh gồm bốn loại hợp đồng cơ bản, mỗi loại có đặc thù riêng:

1. Hợp đồng kỳ hạn (Forward)

Đây là thỏa thuận riêng giữa hai bên để mua bán một tài sản với giá được xác định sẵn tại một thời điểm trong tương lai. Hợp đồng này được giao dịch ngoài sàn tập trung (OTC).

Đặc điểm:

• Thanh toán diễn ra vào ngày hết hạn
• Không có tổ chức trung gian giám sát
• Các bên không mất phí giao dịch chính thức
• Rủi ro: bên còn lại có thể không thực hiện hợp đồng

2. Hợp đồng tương lai (Futures)

Tương tự hợp đồng kỳ hạn nhưng được chuẩn hóa và niêm yết trên sàn giao dịch chính thức, do đó được kiểm soát chặt chẽ hơn.

Đặc điểm:

• Giá được cập nhật hàng ngày theo thị trường
• Các bên phải ký quỹ tại sàn để đảm bảo thanh toán
• Tính thanh khoản cao hơn hợp đồng kỳ hạn
• Rủi ro đối ngư thấp hơn nhờ giám sát sàn

3. Hợp đồng quyền chọn (Options)

Công cụ này cho phép nhà đầu tư có quyền nhưng không bắt buộc mua (call) hoặc bán (put) một tài sản với giá xác định trong khung thời gian nhất định.

Đặc điểm:

• Quyền chọn có giá trị riêng, được giao dịch như một tài sản
• Người mua có quyền lựa chọn, không phải nghĩa vụ
• Giá được xác định dựa trên công thức định giá phức tạp
• Thường được giao dịch trên sàn tập trung

4. Hợp đồng hoán đổi (Swaps)

Hợp đồng giữa hai bên trao đổi dòng tiền dựa trên những nguyên tắc xác định trước.

Đặc điểm:

• Được giao dịch bên ngoài sàn tập trung
• Là hợp đồng riêng biệt giữa hai bên cụ thể
• Không thể trao đổi tự do như các công cụ khác trên sàn

Hai cách chính để giao dịch phái sinh

Giao dịch OTC (ngoài sàn)

Các công cụ phái sinh OTC là hợp đồng được thực hiện riêng giữa hai bên mà không được kiểm soát chính thức.

Ưu điểm: Chi phí giao dịch thấp do không có trung gian Nhược điểm: Rủi ro từ bên còn lại không thực hiện hợp đồng

Giao dịch trên sàn được nhà nước điều tiết

Các chứng khoán phái sinh được niêm yết phải trải qua thẩm định trước.

Ưu điểm: Các bên được bảo vệ quyền lợi, đảm bảo thanh toán Nhược điểm: Mức phí giao dịch cao hơn, sản phẩm bị giới hạn

CFD và Quyền chọn - Hai công cụ phổ biến nhất

Trong thực tế, hai công cụ được sử dụng rộng rãi nhất là CFD (Hợp đồng chênh lệch giá) và Quyền chọn.

CFD (Hợp đồng chênh lệch giá): Là thỏa thuận trả chênh lệch giá của tài sản giữa thời điểm mở vị thế và khi đóng. Đây là công cụ phổ biến nhất trên sàn OTC vì là hợp đồng giữa nhà đầu tư và nhà cung cấp.

Quyền chọn: Cho phép nhà giao dịch có quyền (chứ không phải bắt buộc) mua hoặc bán tài sản ở mức giá định trước trong khung thời gian nhất định. Đây là công cụ hiện đại nhất được niêm yết trên sàn giao dịch.

So sánh CFD và Quyền chọn:

Quy trình bắt đầu giao dịch phái sinh

Để tham gia thị trường phái sinh, nhà đầu tư cần thực hiện theo các bước sau:

Bước 1: Lựa chọn sàn giao dịch uy tín

Việc chọn sàn là rất quan trọng để tránh rủi ro. Tìm kiếm một sàn được quy định chặt chẽ bởi các cơ quan giám sát tài chính.

Bước 2: Mở tài khoản giao dịch

Hoàn thành quy trình xác minh danh tính và thiết lập tài khoản giao dịch của bạn.

Bước 3: Nộp vốn ban đầu

Nạp tiền ký quỹ vào tài khoản. Số tiền này phụ thuộc vào:

• Số lượng tài sản bạn muốn giao dịch
• Mức độ đòn bẩy bạn sử dụng
• Kích thước vị thế dự kiến

Bước 4: Thực hiện giao dịch

Đặt lệnh mua (Long) hoặc bán (Short) dựa trên dự báo của bạn về thị trường. Có thể sử dụng ứng dụng di động hoặc phiên bản web.

Bước 5: Quản lý vị thế

Theo dõi các vị thế đang mở, xác định các điểm chốt lời và cắt lỗ hợp lý.

Trường hợp thực tế: Giao dịch vàng bằng CFD

Giả sử bạn dự đoán giá vàng sẽ giảm sau khi tình hình kinh tế ổn định, mặc dù bạn không sở hữu vàng thực tế. Bạn quyết định giao dịch CFD vàng để kiếm lợi từ dự báo này.

Thiết lập vị thế Short:

Bạn mở vị thế bán ở mức giá hiện tại là $1683/oz. Khi giá vàng giảm theo dự báo, bạn đóng vị thế bằng cách mua lại ở mức giá thấp hơn (ví dụ $1660/oz).

Sử dụng đòn bẩy 1:30:

Vì giá vàng cao, bạn sử dụng đòn bẩy 1:30 để giảm vốn ban đầu 30 lần:

• Vốn cần bỏ ra cho 1 oz vàng: $56.1 (thay vì $1683)

Kịch bản lợi nhuận:

Nếu giá vàng giảm xuống $1660 như dự đoán:

• Với đòn bẩy 1:30: Lãi $23 = 41% lợi nhuận
• Không dùng đòn bẩy: Lãi $23 = 1.36% lợi nhuận

Kịch bản tổn thất:

Nếu giá vàng tăng lên $1700 (trái dự báo):

• Với đòn bẩy 1:30: Lỗ $17 = -30% mất vốn
• Không dùng đòn bẩy: Lỗ $17 = -1% mất vốn

Ví dụ này cho thấy đòn bẩy vừa có thể nhân lợi nhuận vừa nhân rủi ro.

Ai nên giao dịch phái sinh?

Các nhóm thích hợp để giao dịch phái sinh bao gồm:

Các doanh nghiệp khai thác hàng hóa (dầu, vàng, Bitcoin…): Họ có thể khóa giá qua các hợp đồng tương lai hoặc hoán đổi để phòng chống biến động giá của hàng hóa họ khai thác.

Các quỹ đầu tư và công ty thương mại: Sử dụng phái sinh để tối ưu hóa danh mục đầu tư, phòng ngừa rủi ro hoặc tận dụng đòn bẩy.

Các nhà giao dịch và nhà đầu tư cá nhân: Sử dụng phái sinh để suy đoán về biến động giá và tăng lợi nhuận thông qua đòn bẩy.

Tầm quan trọng của phái sinh trong tài chính hiện đại

Phái sinh không phải là công cụ xa lạ. Chúng đóng vai trò thiết yếu trong hệ thống tài chính toàn cầu:

• Phòng chống rủi ro: Cho phép các tổ chức và cá nhân bảo vệ các vị thế của họ
• Định giá hiệu quả: Giá phái sinh giúp xác định giá công bằng của tài sản nền tảng
• Cân bằng thị trường: Tạo điều kiện cho sự cân bằng giữa các thị trường khác nhau
• Tiếp cận linh hoạt: Mở ra cơ hội tiếp cận các điều kiện tài chính tốt hơn

Hiểu rõ phái sinh là gì và cách thức giao dịch là bước đầu tiên để các nhà đầu tư có thể ra quyết định sáng suốt khi tham gia thị trường này. Mục tiêu là sử dụng công cụ này một cách khôn ngoan, quản lý rủi ro hiệu quả, và phát triển chiến lược giao dịch phù hợp với mục tiêu và khả năng chịu rủi ro của mình.