Hợp đồng tương lai: Công cụ đầu tư hay bẫy rủi ro?

Hợp đồng tương lai đã không còn là khái niệm xa lạ trên thị trường tài chính toàn cầu, nhưng với các nhà đầu tư Việt Nam, đây vẫn là lĩnh vực còn khá mới mẻ. Kể từ năm 2018 khi Sở giao dịch chứng khoán Việt Nam lần đầu tiên cho phép niêm yết hợp đồng tương lai chỉ số VN30, số lượng nhà đầu tư tham gia vào công cụ này vẫn còn hạn chế. Phần lớn nguyên nhân là do thiếu hiểu biết về cơ chế hoạt động và cách áp dụng hợp đồng tương lai vào chiến lược đầu tư thực tế.

Gốc rễ và ứng dụng của hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai có nguồn gốc từ nhu cầu thực tiễn của các thương nhân - cần một cơ chế để bảo vệ bản thân khỏi biến động giá của hàng hóa. Chẳng hạn, các hãng máy bay cần mua dầu nhiên liệu hàng ngày, trong khi giá dầu luôn dao động không theo quy luật. Để giảm thiểu rủi ro từ sự tăng giá bất ngờ, họ ký hợp đồng tương lai với nhà cung cấp, khóa cố định giá mua hôm nay cho ngày mai.

Ngày nay, hợp đồng tương lai không còn chỉ giới hạn ở hàng hóa như dầu thô hay lúa gạo. Mọi loại tài sản - từ cổ phiếu, tiền điện tử cho đến vàng - đều có hợp đồng tương lai giao dịch trên thị trường phái sinh. Điều này phản ánh nhu cầu quản lý rủi ro ngày càng gia tăng từ các nhà đầu tư có khối lượng giao dịch lớn.

Cơ chế hoạt động: Mua long hay bán short?

Khi giao dịch hợp đồng tương lai, nhà đầu tư có hai lựa chọn cơ bản:

Mua (Long): Bạn ký hợp đồng để mua tài sản khi đáo hạn, dự đoán giá sẽ tăng.

Bán khống (Short): Bạn ký hợp đồng để bán tài sản khi đáo hạn, dự đoán giá sẽ giảm.

Ví dụ minh họa: Giả sử bạn tin giá Brent oil (UKOIL) sẽ tăng vào cuối tháng 10. Bạn mở vị thế Long mua 1000 Barrel với giá thỏa thuận là $43/Barrel. Nếu vào ngày 20/10, giá thực tế UKOIL đã lên $44, bạn có thể đóng vị thế ngay lập tức và chốt lãi $1,000. Ngược lại, nếu bạn mở vị thế Short (bán khống) với giá $43 và giá sau đó giảm xuống $42, bạn sẽ phải mua lại hợp đồng ở mức thấp hơn và thu lãi $1,000.

Đặc điểm quan trọng của hợp đồng tương lai

Tính chuẩn hoá: Mỗi hợp đồng tương lai được thiết kế với các thông số rõ ràng - loại tài sản, khối lượng, giá giao dịch và ngày đáo hạn được định sẵn.

Được niêm yết và bảo lãnh: Các sở giao dịch chứng khoán phái sinh giám sát toàn bộ quá trình, đảm bảo tính pháp lý và an toàn cho cả hai bên.

Ký quỹ và bù trừ hàng ngày: Để đảm bảo hai bên thực hiện đúng hợp đồng, nhà đầu tư phải gửi tiền ký quỹ. Lãi lỗ được kết toán hàng ngày dựa trên mức giá thị trường. Nếu lỗ quá lớn, nhà đầu tư sẽ bị yêu cầu bổ sung ký quỹ để duy trì vị thế.

Đòn bẩy tài chính: Đây là điểm vô cùng thu hút nhưng cũng nguy hiểm nhất. Bạn chỉ cần trả một phần nhỏ giá trị hợp đồng (margin) là có thể giao dịch toàn bộ. Với đòn bẩy 1:10, nếu giá chỉ biến động 5% theo hướng bất lợi, bạn đã mất 50% số vốn ký quỹ ban đầu.

Những rủi ro tiềm ẩn khi giao dịch

Rủi ro từ đòn bẩy: Trong khi đòn bẩy giúp lãi suất sinh lời tăng gấp 4-5 lần khi dự đoán đúng, nó cũng phóng đại tổn thất theo cách tương tự khi dự đoán sai.

Kết toán hàng ngày: Nếu giá tài sản biến động mạnh ngược chiều dự tính chỉ trong vòng một ngày, bạn sẽ ghi nhận lỗ ngay lập tức. Nếu không đủ tiền ký quỹ, vị thế sẽ bị thanh lý buộc.

Bản chất đầu cơ: Giao dịch hợp đồng tương lai không tạo ra giá trị thực sự (như tăng sản xuất hay cung cầu). Tính chất “dễ vào dễ ra” khiến nó trở thành công cụ đầu cơ với biến động giá cực kỳ nhanh, dễ dẫn đến tổn thất toàn bộ vốn.

CFD vs Hợp đồng tương lai: Lựa chọn nào?

CFD (Contract for Difference) cũng là công cụ phái sinh nhưng có những khác biệt cơ bản:

Về địa điểm giao dịch: CFD được giao dịch trên thị trường OTC (không tập trung) thông qua công ty môi giới. Hợp đồng tương lai được niêm yết trên sở giao dịch chính thức, có sự giám sát chặt chẽ.

Về thời hạn: CFD không có ngày đáo hạn cố định, bạn giữ vị thế bao lâu tùy ý. Hợp đồng tương lai có ngày đáo hạn xác định, yêu cầu bạn dự đoán đúng diễn biến giá trong khung thời gian nhất định.

Về quy mô vốn: CFD linh hoạt từ quy mô nhỏ đến lớn. Hợp đồng tương lai thường yêu cầu vốn ban đầu lớn hơn do quy mô hợp đồng chuẩn được thiết kế cho thị trường thương mại quy mô lớn.

Về phí: CFD tính phí duy trì vị thế qua đêm và spread giữa giá mua-bán. Hợp đồng tương lai tính phí môi giới và quản lý từ sở giao dịch.

Ưu điểm CFD: Yêu cầu vốn thấp hơn, thích hợp với nhà đầu tư kỳ cựu muốn đầu cơ ngắn hạn trên nhiều tài sản khác nhau. Không bị ràng buộc bởi ngày đáo hạn.

Ưu điểm hợp đồng tương lai: Có ý nghĩa phòng ngừa rủi ro thực sự cho những nhà đầu tư muốn giao dịch thương mại tài sản. Được bảo lãnh bởi cơ quan chính thức, an toàn hơn.

Nhược điểm CFD: Yếu tố đầu cơ cao, chỉ cần biến động 2-3% theo hướng bất lợi có thể mất nửa vốn. Yêu cầu theo dõi thị trường liên tục.

Nhược điểm hợp đồng tương lai: Quy mô hợp đồng lớn, yêu cầu vốn cao. Phải dự đoán đúng giá trong khung thời gian hạn chế. Phải trả phí cho các trung gian.

Kết luận

Hợp đồng tương lai là công cụ kép lưỡi kiếm. Đối với những nhà đầu tư lớn có ý định thực sự mua bán tài sản quy mô khổng lồ, nó là cách để khóa giá và giảm rủi ro. Nhưng đối với nhà đầu tư nhỏ lẻ hoặc chỉ muốn đầu cơ, rủi ro từ đòn bẩy và kết toán hàng ngày có thể quét sạch toàn bộ vốn trong vài ngày.

CFD là lựa chọn thay thế linh hoạt hơn cho những ai muốn bắt đầu với vốn nhỏ. Dù chọn công cụ nào, yếu tố quan trọng nhất là hiểu rõ cơ chế, quản lý rủi ro, và không bao giờ dầu tư quá hơn khả năng chịu đựng của bản thân.