Từ A đến Z: Nắm vững kiến thức nền tảng để bắt đầu hành trình tìm hiểu về chứng khoán

Tại sao phải tìm hiểu về chứng khoán?

Những năm gần đây, bối cảnh kinh tế thay đổi nhanh chóng, các hoạt động sản xuất và thương mại gặp nhiều thách thức. Chính vì vậy, đầu tư chứng khoán đã trở thành con đường mở rộng cơ hội sinh lời được hàng triệu người quan tâm. Năm 2022 và những năm tiếp theo, thị trường này tiếp tục bùng nổ, thu hút đặc biệt là những nhà đầu tư mới (F0). Tuy nhiên, để tham gia một cách hiệu quả, bạn cần phải tìm hiểu kỹ lưỡng về chứng khoán - từ các khái niệm cơ bản cho đến cách vận hành của thị trường.

Chứng khoán là gì? Định nghĩa và phân loại

Khái niệm cơ bản

Theo Luật Chứng Khoán số 70/2006/QH1, chứng khoán được định nghĩa là giấy tờ hoặc bằng chứng điện tử xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành. Đây không phải là một khái niệm trừu tượng, mà có giá trị thực tế và có thể giao dịch trên thị trường.

Chứng khoán bao gồm nhiều dạng khác nhau:

• Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ
• Chứng khoán phái sinh
• Chứng quyền, quyền mua cổ phần, chứng chỉ lưu ký
• Các loại chứng khoán khác theo quy định của nhà nước

Cổ phiếu - Công cụ đầu tư phổ biến nhất

Cổ phiếu là loại chứng khoán được biết đến rộng rãi nhất. Nó xác nhận quyền sở hữu một phần vốn cổ phần của công ty hay doanh nghiệp. Có hai loại chính:

Cổ phần phổ thông: gắn liền với kết quả kinh doanh, cổ tức không được quy định trước. Cổ phần ưu đãi: bao gồm cổ phiếu ưu đãi cổ tức (nhà đầu tư được hưởng cổ tức ưu tiên) và cổ phiếu ưu đãi biểu quyết.

Cổ phiếu có thể phát hành dưới dạng giấy (ghi tên công ty, mệnh giá, năm phát hành) hoặc dạng điện tử (lưu trữ trên hệ thống máy tính).

Trái phiếu - Công cụ vay vốn

Trái phiếu (phiếu ghi nợ) là chứng khoán xác nhận quyền lợi của người sở hữu và nghĩa vụ thanh toán nợ của đơn vị phát hành (công ty, tổ chức, chính quyền). Về bản chất, trái phiếu là một phương tiện vay mà nhà phát hành cam kết thanh toán cả gốc và lãi trong thời hạn xác định.

Điểm khác biệt quan trọng: người mua trái phiếu được hưởng lãi cố định, không phụ thuộc vào kết quả kinh doanh của công ty phát hành, và cũng không có quyền tham gia quản lý vốn.

Chứng chỉ quỹ - Đầu tư tập thể

Chứng chỉ quỹ là chứng khoán xác nhận quyền sở hữu của nhà đầu tư khi góp vốn vào một quỹ đầu tư công cộng. Quỹ này được nhiều nhà đầu tư cùng góp vốn để đầu tư chung vào chứng khoán hoặc tài sản khác nhằm kiếm lợi nhuận. Khi đầu tư vào quỹ, bạn phải mua chứng chỉ quỹ để xác nhận vốn góp.

Chứng khoán phái sinh - Công cụ nâng cao

Theo Luật Chứng Khoán 2019, chứng khoán phái sinh là hợp đồng xác định quyền lợi và nghĩa vụ của các bên. Giá trị của nó phụ thuộc vào một hoặc nhiều tài sản cơ sở (chứng khoán, chỉ số…). Các loại hợp đồng bao gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn.

Đặc điểm: giao dịch tại thị trường phái sinh, không giới hạn khối lượng phát hành, thanh toán trong tương lai, lợi nhuận được xác định hàng ngày.

Chứng quyền và quyền mua cổ phần

Chứng quyền có đảm bảo: là chứng khoán có tài sản đảm bảo phát hành bởi công ty chứng khoán. Mỗi chứng quyền thường đi kèm một mã chứng khoán cơ sở, cho phép nhà đầu tư quyền mua chứng khoán cơ sở với giá xác định vào ngày đáo hạn.

Quyền mua cổ phần: công ty phát hành theo đợt để ưu tiên cho cổ đông quyền mua trước cổ phiếu phát hành thêm với giá thấp hơn giá niêm yết. Mỗi cổ phần đang lưu hành đi kèm một quyền mua.

Chứng chỉ lưu ký

Chứng chỉ lưu ký được tạo ra khi cổ phiếu của công ty nước ngoài được ký gửi vào ngân hàng lưu ký. Ngân hàng sẽ phát hành chứng chỉ lưu ký với số lượng và giá phụ thuộc vào tỷ lệ với cổ phiếu cơ sở.

Thị trường chứng khoán hoạt động như thế nào?

Khái niệm thị trường chứng khoán

Thị trường chứng khoán (hay sàn chứng khoán) là nơi nhà đầu tư thực hiện giao dịch mua bán, trao đổi chứng khoán tại sở giao dịch hoặc thông qua công ty môi giới. Thị trường được chia thành hai loại:

Thị trường sơ cấp: nơi các tổ chức hoặc quỹ huy động vốn bằng cách phát hành cổ phiếu lần đầu tiên (IPO - Initial Public Offering).

Thị trường thứ cấp: cổ phiếu đã phát hành được các nhà đầu tư giao dịch mua bán. Giao dịch không tạo ra tiền mới mà chỉ thay đổi quyền sở hữu giữa người mua và người bán.

Vai trò quan trọng của thị trường chứng khoán

Thị trường chứng khoán đóng góp vai trò vô cùng quan trọng cho nền kinh tế:

• Thúc đẩy phát triển doanh nghiệp: Cung cấp thông tin, định giá doanh nghiệp, thu hút vốn từ nhà đầu tư (hình thức huy động vốn).
• Cung cấp tiêu chí đánh giá: Giúp nhà đầu tư theo dõi và đánh giá hoạt động phát triển của công ty.
• Tính thanh khoản cao: Cho phép dễ dàng mua bán tài sản.
• Thu hút vốn nước ngoài: Giúp chính phủ và doanh nghiệp phát hành trái phiếu, cổ phiếu để huy động vốn quốc tế.

Những thuật ngữ không thể bỏ qua

Các khái niệm về thị trường

• Công ty niêm yết: công ty chào bán cổ phiếu trên thị trường (niêm yết tại sở giao dịch).
• Vốn hóa: tổng giá trị của công ty dựa trên số cổ phiếu phát hành.
• Giá chào mua: giá niêm yết của cổ phiếu phát hành lần đầu.
• Danh mục chứng khoán: tập hợp các mã cổ phiếu trong tài khoản của nhà đầu tư.
• Lợi suất/Tỷ suất lợi nhuận: tổng giá trị cổ tức - lợi nhuận nhà đầu tư nhận được.
• Báo cáo thường niên: báo cáo công bố hàng năm của công ty phát hành.
• Hệ số Alpha: tỷ suất sinh lợi sau điều chỉnh rủi ro.
• Hệ số Beta: thước đo rủi ro của cổ phiếu hoặc danh mục đầu tư.
• Price to Book Ratio: so sánh giá thị trường với giá ghi sổ của cổ phiếu.
• Tỷ lệ cổ tức trên giá cổ phần: thể hiện mối quan hệ giữa cổ tức và giá trị cổ phiếu.

Các loại lệnh giao dịch

• Lệnh giới hạn (LO): mua/bán với mức giá xác định hoặc tốt hơn.
• Lệnh thị trường (MP): mua ở giá bán thấp nhất hoặc bán ở giá cao nhất hiện tại.
• Lệnh ATO: giao dịch tại giá mở cửa trước 9h15p (áp dụng sàn TP.HCM).
• Lệnh ATC: giao dịch tại giá đóng cửa lúc 14h45p (áp dụng cả hai sàn).
• Lệnh PLO: mua/bán ở giá đóng cửa sau khi kết thúc phiên ATC (chỉ sàn Hà Nội).
• Break: giá cổ phiếu tăng mạnh vượt ra khỏi vùng giá nào đó.
• Long/Short: giao dịch đánh lên hoặc xuống trên chứng khoán phái sinh.
• Lọc cổ phiếu: sử dụng tiêu chí như đà tăng, tích lũy, vốn hóa để tìm mã phù hợp.

Các loại giá chứng khoán

• Mệnh giá: số tiền ghi trên cổ phiếu khi phát hành.
• Thị giá: giá mua/bán trên thị trường giao dịch.
• Giá niêm yết: giá cổ phiếu lần đầu tiên được niêm yết.
• Giá khớp lệnh: giá khớp khi đặt lệnh mua/bán.
• Giá mở cửa: giá đóng cửa của phiên hôm trước.
• Giá sàn/Giá trần: giá thấp nhất/cao nhất trong một phiên giao dịch.
• Ngày thanh toán: T+3 (3 ngày sau khớp lệnh, không tính lễ tết).
• Xu hướng giá: Uptrend (tăng), Downtrend (giảm), Sideway (đi ngang).

Các khái niệm cần hiểu trước khi giao dịch

• Chỉ số (Index): thống kê từ danh sách cổ phiếu theo tỷ lệ nhất định (ví dụ: VNIndex đại diện toàn bộ sàn HOSE, VN30 là chỉ số 30 mã có vốn hóa lớn nhất).
• Margin/Giao dịch ký quỹ: nhà đầu tư vay tiền của công ty chứng khoán để mua cổ phiếu.
• Khối lượng giao dịch: số lượng cổ phiếu được giao dịch trong khoảng thời gian (ví dụ: một ngày).
• Bán khống: bán chứng khoán mà bạn không sở hữu, bằng cách mượn từ người khác rồi mua lại.
• Dao động giá: mức biến động giá so với mức tham chiếu (HOSE là +/- 7%, HNX là +/- 10%).

Các tham gia viên trong thị trường chứng khoán

Nhà phát hành: tổ chức phát hành chứng khoán để huy động vốn.

Nhà đầu tư: người thực hiện giao dịch mua bán. Chia thành nhà đầu tư cá nhân (có vốn riêng tìm kiếm thu nhập thêm) và nhà đầu tư tổ chức (công ty đầu tư, bảo hiểm, tài chính, ngân hàng giao dịch với vốn lớn).

Công ty chứng khoán: hỗ trợ quản lý, tư vấn, môi giới, bảo lãnh phát hành.

Các tổ chức liên quan: Ủy ban chứng khoán nhà nước, sở giao dịch chứng khoán, công ty đánh giá tín nhiệm, nhà cung cấp dịch vụ công nghệ.

Nguyên tắc cốt lõi của thị trường chứng khoán

Có 5 nguyên tắc mà nhà đầu tư cần ghi nhớ:

1. Nguyên tắc cạnh tranh: Nhà phát hành cạnh tranh để bán chứng khoán, nhà đầu tư cạnh tranh để mua với giá tốt và lợi nhuận cao.

2. Nguyên tắc công bằng: Tất cả tham gia thị trường đều phải tuân thủ quy định chung.

3. Nguyên tắc công khai: Nhà phát hành có nghĩa vụ cung cấp thường xuyên, công khai và đầy đủ thông tin về chứng khoán.

4. Nguyên tắc trung gian: Giao dịch giữa nhà đầu tư và nhà phát hành thông qua công ty chứng khoán.

5. Nguyên tắc tập trung: Giao dịch chỉ diễn ra trên sở giao dịch, được cơ quan nhà nước giám sát chặt chẽ.

Lịch giao dịch chứng khoán

Các sàn giao dịch TP.HCM, Hà Nội và UPCOM hoạt động từ 9h00 đến 11h30p sáng và 13h00 đến 15h00p chiều, từ thứ 2 đến thứ 6 hàng tuần (không tính cuối tuần, lễ tết).

Cách đọc bảng giá chứng khoán

Bảng giá là phần thiết yếu mà nhà đầu tư mới phải nắm rõ. Màu sắc chỉ thị:

• Màu xanh: giá tăng so với giá tham chiếu.
• Màu đỏ: giá giảm so với giá tham chiếu.
• Màu vàng: giá bằng so với giá tham chiếu.

Mua bán cổ phiếu: Hai cách thực hiện

Nhà đầu tư có thể giao dịch bằng hai hình thức:

• Tự đặt lệnh trên phần mềm giao dịch của công ty chứng khoán.
• Đặt lệnh thông qua môi giới (nhân viên tư vấn của công ty).

Hướng dẫn mở tài khoản chứng khoán

Chuẩn bị trước khi mở tài khoản

Bước đầu tiên là lựa chọn công ty chứng khoán phù hợp. Bạn cần so sánh:

• Mức phí giao dịch
• Tỷ lệ margin
• Lãi suất vay margin
• Uy tín và kinh nghiệm của công ty

Các kênh mở tài khoản

Bạn có thể mở tài khoản tại:

• Công ty chứng khoán trực tiếp
• Ngân hàng thương mại
• Công ty môi giới có liên kết

Thông tin cần chuẩn bị

• Địa chỉ nơi ở cố định
• Email liên lạc
• Số điện thoại thường xuyên sử dụng
• Thông tin tài khoản ngân hàng

Bước tiếp theo

Sau khi mở tài khoản, công ty sẽ cung cấp số tài khoản và hướng dẫn nạp tiền. Với số dư tối thiểu trên 500 nghìn đồng, bạn đã sẵn sàng bắt đầu giao dịch mua bán cổ phiếu.

Ba sàn giao dịch chứng khoán tại Việt Nam

• Sàn HOSE (TP.HCM): sàn giao dịch chính
• Sàn HNX (Hà Nội): sàn giao dịch lớn thứ hai
• Sàn UPCOM: điểm giao dịch của các công ty đại chúng chưa được niêm yết

Bên cạnh đó, nhiều sàn giao dịch quốc tế cũng hoạt động tại Việt Nam, mỗi sàn có ưu nhược điểm riêng. Dù lựa chọn sàn nào, bạn phải chọn đơn vị uy tín, có lịch sử hoạt động lâu năm, được quản lý bởi cơ quan chứng khoán trong nước hoặc cơ quan quản lý chứng khoán quốc tế (ASIC, FCA, SEC, CySEC).

Lưu ý quan trọng cho nhà đầu tư mới

Khi mới bắt đầu tìm hiểu về chứng khoán, bạn cần:

• Nắm vững 3 lệnh cơ bản: ATO, ATC, LO. Sau đó có thể học sâu hơn về các lệnh khác như MP, MTL, MOK, MAK.
• Hiểu rõ cơ chế hoạt động của sàn giao dịch bạn chọn.
• Theo dõi thường xuyên các thông tin về công ty phát hành chứng khoán.
• Không nên vội vàng đầu tư với số tiền lớn khi chưa có kinh nghiệm.

Tổng kết

Bài viết trên là tổng hợp những kiến thức nền tảng về chứng khoán dành cho nhà đầu tư mới. Tìm hiểu về chứng khoán là bước quan trọng để bạn có thể tham gia thị trường một cách tự tin và hiệu quả.

Để thành công trong lĩnh vực đầu tư chứng khoán, bạn cần không ngừng học hỏi và tích lũy kinh nghiệm. Hiểu rõ các biến động thị trường, nắm bắt xu hướng, và phát triển chiến lược đầu tư phù hợp là chìa khóa để đạt được lợi nhuận ổn định từ thị trường chứng khoán.