Phái sinh nghĩa là gì? Hướng dẫn chi tiết giao dịch chứng khoán phái sinh và kiếm lợi nhuận [Với ví dụ thực tế]

Bài viết này cung cấp hướng dẫn toàn diện về: phái sinh nghĩa là gì, các loại chứng khoán phái sinh phổ biến, cơ chế giao dịch, và các ví dụ thực tế để bạn hiểu rõ hơn về thị trường này.

Phái sinh là gì? Khái niệm cơ bản

Chứng khoán phái sinh (derivatives) là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào biến động của một tài sản cơ sở nào đó. Tài sản cơ sở này có thể là hàng hóa (dầu thô, vàng, bạc, nông sản), tài sản tài chính (cổ phiếu, trái phiếu), hoặc các chỉ số (chỉ số chứng khoán, lãi suất).

Khi giá của tài sản cơ sở thay đổi, giá trị của công cụ phái sinh tương ứng cũng sẽ thay đổi. Do đó, việc định giá chứng khoán phái sinh phức tạp hơn nhiều so với các công cụ tài chính thông thường.

Mặc dù phái sinh nghĩa là gì có thể nghe quen thuộc trong thời đại hiện nay, nhưng thực tế công cụ này đã có từ rất lâu. Từ thế kỷ thứ hai trước Công nguyên ở Mesopotamia đã xuất hiện các hợp đồng tương lai sơ khai. Tuy nhiên, phái sinh mới thực sự phát triển từ những năm 1970, khi các mô hình định giá toán học được phát triển, và ngày nay thị trường phái sinh đã trở thành thành phần không thể thiếu của hệ thống tài chính toàn cầu.

Các loại chứng khoán phái sinh chính

Có 4 loại công cụ phái sinh chính được sử dụng rộng rãi:

1. Hợp đồng kỳ hạn (Forward)

Là thỏa thuận giữa hai bên cam kết mua/bán một tài sản theo giá xác định trước, được thanh toán tại ngày hết hạn. Loại hợp đồng này linh hoạt nhưng có rủi ro từ bên còn lại.

2. Hợp đồng tương lai (Futures)

Phiên bản chuẩn hóa của hợp đồng kỳ hạn, được giao dịch trên sàn chính thức. Giá được điều chỉnh hàng ngày theo thị trường, và các bên phải ký quỹ để bảo đảm khả năng thanh toán.

3. Hợp đồng quyền chọn (Options)

Công cụ duy nhất cấp quyền (chứ không phải nghĩa vụ) cho người mua để mua hoặc bán tài sản ở mức giá nhất định trong khoảng thời gian xác định. Quyền chọn này có giá trị riêng và có thể giao dịch độc lập.

4. Hợp đồng hoán đổi (Swaps)

Trao đổi các dòng tiền tương lai giữa hai bên theo nguyên tắc nhất định. Loại hợp đồng này thường giao dịch ngoài sàn và không thể mua bán tự do như các chứng chỉ khác.

Hai hình thức giao dịch chứng khoán phái sinh

1. Giao dịch OTC (Over-the-Counter)

Các hợp đồng phái sinh OTC được thực hiện riêng giữa hai bên mà không có sự kiểm soát của cơ quan quản lý. Ưu điểm là chi phí thấp hơn vì không có trung gian, nhưng rủi ro tương ứng cao hơn do thiếu bảo đảm từ bên thứ ba.

2. Giao dịch trên sàn được quản lý

Các chứng khoán phái sinh được niêm yết trên sàn chính thức phải thông qua quy trình thẩm định trước. Mặc dù chi phí giao dịch cao hơn, nhưng quyền lợi của các bên được bảo vệ chặt chẽ.

Công cụ phái sinh phổ biến: CFD và Quyền chọn

CFD (Hợp đồng chênh lệch): Là thỏa thuận giữa nhà đầu tư và nhà môi giới để trao đổi chênh lệch giá của tài sản giữa thời điểm mở vị thế và đóng vị thế. Đây là công cụ OTC phổ biến và tin cậy nhất hiện nay. CFD không có ngày hết hạn, có thể đóng vị thế bất cứ lúc nào, áp dụng được trên hơn 3000 loại hàng hóa khác nhau, sử dụng đòn bẩy cao nên vốn đầu tư thấp, và chi phí giao dịch thấp.

Quyền chọn: Cấp quyền (không phải bắt buộc) cho nhà giao dịch mua hoặc bán tài sản ở mức giá nhất định trong khung thời gian xác định. Đây là công cụ hiện đại nhất trong các hợp đồng phái sinh niêm yết. Quyền chọn có thời hạn xác định, chỉ có thể đóng vị thế trước hoặc vào ngày hết hạn, được áp dụng có chọn lọc trên các hàng hóa được quản lý, và có mức phí giao dịch cao hơn CFD.

Các bước giao dịch chứng khoán phái sinh

Bước 1: Mở tài khoản

Lựa chọn một sàn giao dịch hoặc nhà môi giới uy tín để mở tài khoản giao dịch phái sinh. Điều này giúp bạn tránh rủi ro bên còn lại không thực hiện hợp đồng.

Bước 2: Nộp vốn ký quỹ

Gửi tiền ký quỹ vào tài khoản tùy theo số lượng tài sản bạn muốn giao dịch và mức đòn bẩy mà bạn sử dụng.

Bước 3: Đặt lệnh giao dịch

Sau khi có đủ vốn ký quỹ, bạn có thể đặt lệnh Long (dự đoán giá tăng) hoặc Short (dự đoán giá giảm) thông qua nền tảng giao dịch.

Bước 4: Quản lý vị thế

Theo dõi vị thế, xác định mục tiêu chốt lời và mức cắt lỗ để kiểm soát rủi ro.

Ví dụ thực tế: Kiếm lợi nhuận từ biến động giá vàng

Giả sử giá vàng hiện đang ở mức cao ($1683/oz), và dựa trên phân tích của bạn, bạn dự đoán giá sẽ giảm mạnh khi tình hình kinh tế bình ổn. Bạn muốn kiếm lợi từ xu hướng này nhưng không sở hữu vàng thực tế, vì vậy bạn sử dụng công cụ phái sinh dựa trên vàng (CFD vàng).

Tạo vị thế Short

Vì dự đoán giá sẽ giảm, bạn mở vị thế Short tức là bán vàng ở mức $1683/oz. Khi giá giảm theo dự đoán, bạn đóng vị thế bằng cách mua lại ở mức giá thấp hơn.

Sử dụng đòn bẩy 1:30

Để giảm vốn đầu tư ban đầu, bạn sử dụng đòn bẩy 1:30, giảm nhu cầu vốn xuống 30 lần. Đòn bẩy tăng phần trăm lợi nhuận nhưng cũng tăng rủi ro tương ứng.

So sánh kết quả:

Kịch bản 1: Sử dụng đòn bẩy 1:30

• Vốn ban đầu cần: $56.1 (thay vì $1683)
• Nếu giá giảm xuống $1660: Lãi $23 = 41% lợi nhuận
• Nếu giá tăng lên $1700: Lỗ $17 = 30% tổn thất

Kịch bản 2: Không sử dụng đòn bẩy

• Vốn ban đầu cần: $1683
• Nếu giá giảm xuống $1660: Lãi $23 = 1.36% lợi nhuận
• Nếu giá tăng lên $1700: Lỗ $17 = 1% tổn thất

Ví dụ này cho thấy đòn bẩy có thể khuếch đại cả lợi nhuận lẫn tổn thất.

Lợi ích của giao dịch chứng khoán phái sinh

Dự phòng rủi ro

Mục đích ban đầu của phái sinh là giúp các nhà kinh doanh bảo vệ mình khỏi biến động giá. Bằng cách mua tài sản có giá chuyển động ngược chiều, nhà đầu tư có thể bù lỗ từ tài sản cơ sở.

Định giá tài sản cơ sở

Giá giao ngay của hợp đồng tương lai có thể đóng vai trò xấp xỉ giá công bằng của hàng hóa, giúp cân bằng thị trường.

Tăng hiệu quả thị trường

Sử dụng phái sinh để sao chép dòng tiền của tài sản, người ta có thể tạo ra cơ hội chênh lệch giá, từ đó giữ giá tài sản cơ sở và phái sinh luôn ở trạng thái cân bằng.

Tiếp cận tài sản vô hình

Thông qua giao dịch hoán đổi lãi suất, các công ty có thể đạt được mức lãi suất ưu đãi hơn so với vay trực tiếp.

Rủi ro khi giao dịch chứng khoán phái sinh

Biến động giá cao

Chứng khoán phái sinh có tính biến động cao, có thể gây tổn thất lớn. Thiết kế phức tạp của các hợp đồng làm cho việc định giá cực kỳ khó khăn, đôi khi thậm chí không thể.

Công cụ đầu cơ cao rủi ro

Do bản chất cực kỳ rủi ro và biến động giá lớn, giá phái sinh không thể dự đoán trước. Đầu cơ không hợp lý dễ dẫn đến tổn thất lớn.

Rủi ro từ hợp đồng OTC

Các hợp đồng trên sàn OTC không được quản lý, nếu bên còn lại không thực hiện hợp đồng khi đến hạn, bạn sẽ mất toàn bộ.

Ai nên giao dịch chứng khoán phái sinh?

Các doanh nghiệp kinh doanh hàng hóa

Các công ty khai thác dầu thô, vàng, hoặc các loại hàng hóa khác có thể sử dụng hợp đồng tương lai hoặc hoán đổi để khóa giá bán, từ đó phòng ngừa biến động giá.

Các quỹ phòng hộ và công ty thương mại

Các tổ chức này sử dụng phái sinh để tận dụng đòn bẩy, xây dựng rào chắn chống lại rủi ro, hoặc tăng cường quản lý danh mục đầu tư.

Nhà giao dịch và nhà đầu tư cá nhân

Họ sử dụng phái sinh để đầu cơ vào biến động giá và có thể sử dụng đòn bẩy để tăng lợi nhuận tiềm năng.

Kết luận

Phái sinh nghĩa là gì và tại sao nó lại quan trọng là những câu hỏi mà bất kỳ nhà đầu tư nào cũng cần hiểu rõ. Chứng khoán phái sinh là công cụ mạnh mẽ nhưng cũng mang nhiều rủi ro, yêu cầu nhà giao dịch phải có kiến thức vững chắc, kế hoạch rủi ro rõ ràng, và kỷ luật giao dịch chặt chẽ để thành công.