Thị trường chứng khoán phái sinh là gì? Hướng dẫn toàn diện từ định nghĩa đến chiến lược kiếm lợi

Nhìn lại lịch sử: Công cụ phái sinh từ xa xưa đến hiện đại

Chứng khoán phái sinh không phải là một phát minh mới. Từ thời Mesopotamia cách đây hơn 2000 năm, con người đã sử dụng những hợp đồng tương tự để quản lý rủi ro trong thương mại. Tuy nhiên, sự phát triển thực sự của thị trường phái sinh hiện đại bắt đầu từ những năm 1970, khi các nhà kinh tế phát triển những phương pháp định giá mới. Từ đó, công cụ này đã trở thành một bộ phận không thể thiếu trong hệ thống tài chính toàn cầu.

Chứng khoán phái sinh (derivative) là gì?

Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính có giá trị dựa trên biến động của một tài sản cơ sở. Tài sản cơ sở này có thể là nhiều loại khác nhau:

• Hàng hóa: dầu thô, vàng, bạc, nông sản
• Tài sản tài chính: cổ phiếu, trái phiếu
• Chỉ số và lãi suất: chỉ số chứng khoán, lãi suất ngân hàng

Khi giá tài sản cơ sở thay đổi, giá trị của chứng khoán phái sinh cũng biến động theo. Đặc điểm này làm cho việc định giá công cụ phái sinh phức tạp hơn so với các công cụ tài chính truyền thống.

Bốn loại hợp đồng phái sinh chính

Trên thị trường, có nhiều công cụ phái sinh khác nhau, mỗi loại đều phục vụ mục đích riêng:

1. Hợp đồng kỳ hạn (Forward)

• Thỏa thuận giữa hai bên về mua bán tài sản cơ sở ở mức giá cố định trong tương lai
• Không có bên thứ ba can thiệp, phí giao dịch thấp
• Rủi ro: một bên có thể không thực hiện hợp đồng khi đến hạn

2. Hợp đồng tương lai (Future)

• Phiên bản chuẩn hóa của hợp đồng kỳ hạn, được niêm yết trên sàn giao dịch chính thức
• Thanh khoản cao hơn, giá được cập nhật hàng ngày
• Cả hai bên phải ký quỹ để đảm bảo thanh toán

3. Hợp đồng quyền chọn (Option)

• Cho phép chủ sở hữu quyền (không phải nghĩa vụ) mua hoặc bán tài sản ở mức giá nhất định trong thời gian nhất định
• Quyền chọn này có giá trị riêng có thể giao dịch
• Được sử dụng để suy đoán hoặc phòng hộ rủi ro

4. Hợp đồng hoán đổi (Swap)

• Hai bên trao đổi dòng tiền dựa trên các điều khoản đã thỏa thuận
• Thường giao dịch ngoài các sàn chính thức
• Các bên thỏa thuận điều khoản riêng, không có chuẩn hóa

Hai kênh giao dịch chứng khoán phái sinh

Sàn giao dịch phi tập trung (OTC - Over-The-Counter)

• Hợp đồng được thực hiện trực tiếp giữa hai bên, không qua trung gian
• Chi phí thấp hơn vì không có bên thứ ba
• Nhược điểm: rủi ro bên còn lại không tuân thủ hợp đồng cao hơn

Sàn giao dịch được điều tiết

• Các hợp đồng phải được phê duyệt trước khi niêm yết
• Phí giao dịch cao hơn nhưng các bên được bảo vệ pháp lý
• Tính minh bạch và an toàn cao hơn

CFD và Quyền chọn: Hai công cụ phái sinh phổ biến nhất

Hợp đồng chênh lệch (CFD - Contract For Difference)

• Hai bên thỏa thuận thanh toán chênh lệch giá khi vị thế được mở và đóng
• Có thể giao dịch với hơn 3000 loại tài sản
• Sử dụng đòn bẩy cao, đầu tư ban đầu thấp
• Chi phí giao dịch rất rẻ
• Không có ngày hết hạn, có thể đóng vị thế bất cứ lúc nào
• Giá bám sát giá tài sản cơ sở

Hợp đồng quyền chọn (Options)

• Quy mô giao dịch lớn hơn, phí giao dịch cao hơn
• Có thời hạn nhất định, chỉ có thể đóng trước hoặc vào ngày hết hạn
• Không phải tất cả tài sản đều có hợp đồng quyền chọn vì phải được điều tiết
• Giá cần tính bằng các công thức định giá phức tạp

Quy trình giao dịch chứng khoán phái sinh

Bước 1: Lựa chọn và mở tài khoản Chọn một nền tảng giao dịch uy tín là bước đầu tiên. Một sàn giao dịch có uy tín sẽ giúp bạn tránh được rủi ro bên còn lại không thực hiện hợp đồng.

Bước 2: Nộp tiền ký quỹ Số tiền ký quỹ tùy thuộc vào loại tài sản, số lượng và mức đòn bẩy bạn muốn sử dụng.

Bước 3: Đặt lệnh giao dịch Dựa trên dự báo thị trường của bạn, đặt lệnh Long (dự đoán tăng) hoặc Short (dự đoán giảm) thông qua nền tảng giao dịch.

Bước 4: Quản lý vị thế Theo dõi thị trường, chốt lời khi đạt lợi nhuận mục tiêu hoặc cắt lỗ để kiểm soát rủi ro.

Ví dụ thực tế: Kiếm lợi từ biến động giá vàng

Giả sử hiện tại giá vàng ở mức đỉnh $1683/oz. Dựa vào phân tích kinh tế, bạn dự báo giá vàng sẽ giảm mạnh trong thời gian tới. Bạn quyết định kiếm lợi từ sự biến động này mặc dù không sở hữu vàng thật, bằng cách giao dịch CFD vàng.

Mở vị thế Short (bán) Bạn bán vàng ở mức $1683/oz với hy vọng mua lại ở giá thấp hơn khi giá giảm.

Sử dụng đòn bẩy 1:30 Thay vì cần $1683 để mua 1oz vàng, bạn chỉ cần $56.1 vốn ban đầu:

• Kịch bản 1 - Giá giảm như dự báo: Giá vàng xuống $1660, bạn đóng vị thế kiếm $23 lợi nhuận. Với đòn bẩy 1:30, đây là lãi 41% so với vốn ban đầu. Nếu không dùng đòn bẩy, bạn chỉ lãi 1.36%.

• Kịch bản 2 - Giá tăng ngược dự báo: Giá vàng lên $1700, bạn cắt lỗ ở mức $17 mất. Với đòn bẩy, bạn mất 30% vốn. Không dùng đòn bẩy chỉ mất 1%.

Ví dụ này cho thấy rõ cách đòn bẩy có thể nhân rộng cả lợi nhuận lẫn tổn thất.

Lợi ích của thị trường chứng khoán phái sinh

Phòng hộ rủi ro Nhà sản xuất dầu thô có thể dùng hợp đồng tương lai để khóa giá, tránh tác động của biến động giá xấu. Lợi nhuận từ phái sinh sẽ bù đắp tổn thất từ tài sản cơ sở.

Xác định giá tài sản Giá giao ngay của hợp đồng tương lai giúp phản ánh giá thực của hàng hóa trên thị trường.

Nâng cao hiệu quả thị trường Sử dụng phái sinh cho phép nhân bản mức chi trả của tài sản. Khi có cơ hội chênh lệch giá, các nhà giao dịch sẽ khai thác nó, tạo áp lực làm cho giá tài sản cơ sở và phái sinh tiến đến trạng thái cân bằng.

Tiếp cận lãi suất tốt hơn Thông qua hợp đồng hoán đổi lãi suất, công ty có thể đạt được mức lãi suất ưu đãi hơn so với vay trực tiếp.

Những rủi ro cần biết về chứng khoán phái sinh

Biến động cao và tổn thất lớn Thiết kế phức tạp của phái sinh khiến định giá cực kỳ khó khăn. Mức rủi ro cao là đặc tính nội tại của công cụ này.

Tính chất đầu cơ Giá phái sinh không thể đoán trước do biến động lớn. Những quyết định đầu cơ vội vàng có thể dẫn đến tổn thất shattering.

Rủi ro địa phương (OTC) Hợp đồng giao dịch ngoài sàn chính thức có nguy cơ bên còn lại không thực hiện hợp đồng.

Ai nên giao dịch chứng khoán phái sinh?

Các doanh nghiệp khai thác hàng hóa Nhà sản xuất dầu, vàng, Bitcoin có thể khóa giá cho sản phẩm của họ bằng hợp đồng tương lai hoặc hoán đổi, giảm tác động của biến động giá.

Quỹ phòng hộ và công ty thương mại Sử dụng phái sinh để tận dụng đòn bẩy, phòng hộ danh mục đầu tư hoặc tăng cường quản lý rủi ro.

Nhà giao dịch và nhà đầu tư cá nhân Sử dụng phái sinh để suy đoán biến động giá tài sản, có thể dùng đòn bẩy để nhân rộng lợi nhuận tiềm năng.

Thị trường chứng khoán phái sinh có vai trò quan trọng trong tài chính hiện đại, nhưng thành công đòi hỏi hiểu biết sâu sắc và quản lý rủi ro cẩn thận.