Hướng dẫn toàn diện: Nắm vững những kiến thức nền tảng về chứng khoán cho người vừa bước vào thị trường

Những năm gần đây, thị trường chứng khoán luôn nằm trong tâm điểm của các nhà đầu tư. Khi các hoạt động sản xuất và thương mại gặp nhiều khó khăn, việc đầu tư chứng khoán đã trở thành lựa chọn hấp dẫn, thu hút hàng triệu người tham gia. Năm 2022, thị trường tiếp tục phát triển mạnh mẽ, và để có thể tham gia hiệu quả, những nhà đầu tư lần đầu (F0) cần trang bị cho mình những kiến thức về chứng khoán cơ bản nhất, hiểu rõ luật chơi và xây dựng chiến lược phù hợp. Bài viết này sẽ tổng hợp những khái niệm quan trọng và những điều cần biết để bạn có thể nắm vững nền tảng của thị trường.

Chứng khoán là gì? Định nghĩa và các loại hình chính

Theo Luật Chứng Khoán số 70/2006/QH1, chứng khoán là giấy tờ hoặc bằng chứng xác nhận quyền lợi hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn do tổ chức phát hành. Hiểu một cách đơn giản, chứng khoán là công cụ tài chính đại diện cho quyền sở hữu hoặc quyền nợ.

Kiến thức về chứng khoán yêu cầu phải hiểu được các loại chính bao gồm:

• Cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ
• Chứng khoán phái sinh
• Chứng quyền, quyền mua cổ phần, chứng chỉ lưu ký
• Các loại chứng khoán khác theo quy định của nhà nước

Cổ phiếu - loại chứng khoán phổ biến nhất

Cổ phiếu là dạng chứng khoán được biết đến rộng rãi nhất. Nó xác nhận quyền sở hữu một phần cổ phần của công ty hoặc doanh nghiệp phát hành. Có hai loại chính: cổ phần phổ thông (gắn với kết quả kinh doanh, cổ tức không cố định) và cổ phần ưu đãi (có cổ tức ưu đãi hoặc quyền biểu quyết ưu đãi).

Cổ phiếu được phát hành dưới hai hình thức: dạng giấy (có tên công ty, mệnh giá, năm phát hành…) hoặc dạng điện tử (thông tin lưu trữ trên hệ thống máy tính).

Trái phiếu - công cụ vay nợ

Trái phiếu là loại chứng khoán xác nhận quyền lợi của người sở hữu và nghĩa vụ thanh toán nợ của bên phát hành (công ty, tổ chức hoặc chính quyền). Bản chất là một phương tiện vay, nhà phát hành cam kết thanh toán cả gốc và lãi trong thời gian xác định. Người mua trái phiếu nhận lãi cố định không phụ thuộc vào kết quả sử dụng vốn và không có quyền tham gia quản lý vốn.

Chứng chỉ quỹ - cơ hội đầu tư chung

Chứng chỉ quỹ xác nhận quyền sở hữu khi nhà đầu tư góp vốn vào một quỹ đại chúng. Quỹ đại chúng là quỹ đầu tư được nhiều nhà đầu tư góp chung để cùng nhau đầu tư vào chứng khoán hoặc tài sản khác nhằm kiếm lợi nhuận. Khi tham gia quỹ, nhà đầu tư phải mua chứng chỉ quỹ để chứng minh quyền góp vốn của mình.

Chứng khoán phái sinh - công cụ phức tạp hơn

Chứng khoán phái sinh là hợp đồng xác định quyền lợi và nghĩa vụ của các bên tham gia, với giá trị phụ thuộc vào một hoặc nhiều tài sản cơ sở (chứng khoán, chỉ số, v.v.). Bao gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn. Chúng khác biệt với chứng khoán cơ sở ở chỗ: giao dịch tại thị trường phái sinh, không giới hạn khối lượng phát hành, thanh toán tại thời điểm xác định trong tương lai, lợi nhuận được xác định hàng ngày.

Chứng quyền và quyền mua cổ phần

Chứng quyền là chứng khoán có tài sản đảm bảo do công ty chứng khoán phát hành, thường đi kèm một mã chứng khoán cơ sở. Nhà đầu tư sở hữu chứng quyền được quyền mua chứng khoán cơ sở ở mức giá xác định vào ngày đáo hạn.

Quyền mua cổ phần do công ty phát hành để ưu tiên cho cổ đông được quyền mua cổ phiếu phát hành thêm với giá thấp hơn giá thị trường. Mỗi cổ phần đang lưu hành sẽ đi kèm một quyền mua.

Chứng chỉ lưu ký - công cụ quốc tế

Chứng chỉ lưu ký được tạo ra khi cổ phiếu của công ty nước ngoài được ký gửi tại ngân hàng lưu ký. Ngân hàng sau đó phát hành chứng chỉ lưu ký với số lượng và giá phụ thuộc vào tỷ lệ giữa chứng chỉ phát hành và cổ phiếu cơ sở.

Thị trường chứng khoán hoạt động như thế nào

Khái niệm và cấu trúc thị trường

Thị trường chứng khoán (sàn chứng khoán) là nơi các nhà đầu tư thực hiện giao dịch mua bán và trao đổi các công cụ tài chính tại sở giao dịch hoặc qua công ty môi giới. Nó được chia thành hai loại chính:

Thị trường sơ cấp: Nơi các tổ chức, quỹ đầu tư huy động vốn bằng cách phát hành cổ phiếu lần đầu.

Thị trường thứ cấp: Nơi cổ phiếu sau khi phát hành được các nhà đầu tư giao dịch mua bán. Giao dịch ở đây không sinh ra tiền mà chỉ thay đổi quyền sở hữu giữa các nhà đầu tư.

Vai trò của thị trường chứng khoán đối với nền kinh tế

Thị trường chứng khoán đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong phát triển kinh tế:

• Thúc đẩy sự phát triển của các công ty cổ phần thông qua quảng bá thông tin, định giá doanh nghiệp, bảo lãnh và phân phối chứng khoán, thu hút nhà đầu tư góp vốn (hình thức huy động vốn)
• Cung cấp tiêu chí cho nhà đầu tư đánh giá hoạt động phát triển của doanh nghiệp
• Mang lại tính thanh khoản cao cho các công cụ tài chính
• Giúp chính phủ và doanh nghiệp huy động vốn nước ngoài thông qua phát hành trái phiếu và cổ phiếu

Từ vựng và thuật ngữ thiết yếu về chứng khoán

Những người mới bắt đầu cần phải nắm rõ một số khái niệm cơ bản sau đây.

Những thuật ngữ quan trọng về thị trường

• Công ty niêm yết: Công ty chào bán cổ phiếu ra thị trường, được niêm yết tại Sở giao dịch chứng khoán
• IPO (Initial Public Offering): Phát hành chứng khoán lần đầu
• Vốn hóa: Tổng giá trị thị trường của công ty dựa trên cổ phiếu đang phát hành
• Giá chào mua: Giá niêm yết của cổ phiếu phát hành lần đầu
• Danh mục chứng khoán: Tổng hợp các mã cổ phiếu trong tài khoản nhà đầu tư
• Lợi suất (Yield): Tổng giá trị cổ tức nhận được, tức lợi nhuận từ sở hữu cổ phiếu
• Báo cáo thường niên: Báo cáo hàng năm của công ty phát hành
• Hệ số Alpha: Tỷ suất sinh lợi sau khi điều chỉnh rủi ro
• Hệ số Beta: Thước đo rủi ro của cổ phiếu hoặc danh mục
• Price to Book Ratio: So sánh giá thị trường với giá ghi sổ của cổ phiếu
• Hệ số nguy cơ phá sản: Giúp đánh giá rủi ro và dự đoán khả năng phá sản của doanh nghiệp
• Tỷ lệ cổ tức: Thể hiện mối quan hệ giữa cổ tức nhận được và giá cổ phiếu mua vào

Các lệnh giao dịch cơ bản

• Lệnh giới hạn (LO): Lệnh mua/bán ở mức giá xác định hoặc tốt hơn
• Lệnh thị trường (MP): Lệnh mua ở mức giá bán thấp nhất hoặc bán ở mức giá cao nhất hiện tại
• Lệnh ATO: Lệnh giao dịch xác định giá mở cửa (chỉ áp dụng sàn TPHCM)
• Lệnh ATC: Lệnh giao dịch xác định giá đóng cửa lúc 14h45 (áp dụng cả hai sàn)
• Lệnh PLO: Lệnh giao dịch ở giá đóng cửa sau ATC (chỉ áp dụng sàn Hà Nội)
• Break: Giá cổ phiếu tăng mạnh vượt lên so với vùng giá trước đó
• Long (Đánh lên) / Short (Đánh xuống): Giao dịch phái sinh với chiều hướng tăng hoặc giảm
• Lọc cổ phiếu: Sử dụng các tiêu chí (đà tăng, tích lũy, vốn hóa, thanh khoản) để tìm mã đạt tiêu chuẩn
• Biên an toàn: Khoảng chênh lệch giữa giá thị trường và giá trị nội tại

Các loại giá trong giao dịch chứng khoán

• Mệnh giá: Số tiền ghi trên chứng khoán khi phát hành
• Thị giá: Giá mua/bán thực tế trên thị trường giao dịch
• Giá niêm yết: Giá cổ phiếu niêm yết trong phiên giao dịch đầu tiên
• Giá khớp lệnh: Giá giao dịch khi lệnh mua/bán được thực hiện
• Giá mở cửa: Giá đóng cửa của phiên giao dịch hôm trước
• Giá sàn/Giá trần: Giá thấp nhất/cao nhất trong phiên giao dịch
• Ngày thanh toán (T+3): 3 ngày làm việc sau khớp lệnh, khi chuyển cổ phiếu hoặc tiền
• Xu hướng giá: Ba loại chính là tăng (Uptrend), giảm (Downtrend), đi ngang (Sideway)

Các định nghĩa cơ bản về giao dịch

• Index (Chỉ số): Chỉ số chứng khoán thống kê từ danh sách cổ phiếu theo tỷ lệ nhất định. Ví dụ: VNIndex đại diện toàn bộ thị trường HOSE, VN30 là chỉ số 30 mã có vốn hóa lớn nhất
• Margin: Giao dịch ký quỹ, nhà đầu tư vay tiền từ công ty chứng khoán để mua cổ phiếu
• Khối lượng giao dịch: Số lượng cổ phiếu giao dịch trong khoảng thời gian nhất định (ví dụ trong một ngày)
• Bán khống: Bán chứng khoán mà không sở hữu bằng cách mượn từ người khác và mua trả lại
• Dao động giá: Trên sàn HOSE là +/- 7%, trên HNX là +/- 10% so với mức giá tham chiếu (giá đóng cửa hôm trước)

Những tham gia viên chính trên thị trường chứng khoán

• Nhà phát hành: Phát hành chứng khoán để huy động vốn
• Nhà đầu tư: Người thực hiện giao dịch mua bán chứng khoán, bao gồm nhà đầu tư cá nhân và nhà đầu tư tổ chức (công ty đầu tư, công ty bảo hiểm, ngân hàng, v.v.)
• Công ty chứng khoán: Đơn vị hỗ trợ quản lý, tư vấn, môi giới, bảo lãnh phát hành
• Các tổ chức liên quan: Ủy ban chứng khoán nhà nước, sở giao dịch chứng khoán, công ty đánh giá hệ số tín nhiệm, công ty dịch vụ máy tính chứng khoán

Nguyên tắc hoạt động cơ bản của thị trường chứng khoán

Năm nguyên tắc mà mỗi nhà đầu tư cần nắm vững:

Nguyên tắc cạnh tranh: Nhà phát hành cạnh tranh để bán chứng khoán tốt, nhà đầu tư cạnh tranh để mua với giá tốt và lợi nhuận cao.

Nguyên tắc công bằng: Tất cả người tham gia đều tuân thủ quy định chung như nhau.

Nguyên tắc công khai: Nhà phát hành phải cung cấp thường xuyên, công khai và đầy đủ thông tin về chứng khoán.

Nguyên tắc trung gian: Giao dịch giữa nhà đầu tư và nhà phát hành được thực hiện qua công ty chứng khoán.

Nguyên tắc tập trung: Giao dịch chỉ diễn ra tại sở giao dịch chứng khoán được giám sát chặt chẽ bởi các cơ quan quản lý nhà nước.

Khung giờ giao dịch

Các sàn giao dịch Hồ Chí Minh, Hà Nội và UPCOM hoạt động từ 9h00 đến 11h30 sáng và 13h00 đến 15h00 chiều, từ thứ 2 đến thứ 6 hàng tuần (không tính cuối tuần và ngày lễ).

Cách đọc bảng giá chứng khoán

Khi tham gia giao dịch, bảng giá là phần quan trọng nhất mà nhà đầu tư F0 cần nắm rõ:

• Màu xanh: Giá tăng so với giá tham chiếu
• Màu đỏ: Giá giảm so với giá tham chiếu
• Màu vàng: Giá bằng so với giá tham chiếu

Quy trình mua bán cổ phiếu

Nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch bằng hai cách:

• Tự đặt lệnh trên phần mềm giao dịch
• Đặt lệnh thông qua công ty môi giới chứng khoán

Hướng dẫn mở tài khoản giao dịch

Trước khi mở tài khoản, nhà đầu tư cần:

• Tìm hiểu và lựa chọn công ty chứng khoán có mức phí giao dịch phù hợp
• Chú ý đến tỷ lệ margin và lãi suất vay margin
• Chuẩn bị các thông tin cần thiết: địa chỉ nơi ở, email, số điện thoại, tài khoản ngân hàng

Nhà đầu tư có thể mở tài khoản trực tiếp tại công ty chứng khoán, ngân hàng hoặc công ty môi giới. Sau khi mở tài khoản, công ty sẽ cung cấp số tài khoản và hướng dẫn nạp tiền. Với số dư từ 500 nghìn đồng trở lên, nhà đầu tư đã có thể bắt đầu giao dịch mua bán cổ phiếu.

Những lưu ý quan trọng khi tham gia giao dịch

Thị trường Việt Nam có 3 sàn giao dịch chính là HOSE (sàn HCM), HNX (sàn Hà Nội), và UPCOM (sàn cho các công ty đại chúng chưa niêm yết). Ngoài ra còn nhiều sàn giao dịch quốc tế hoạt động tại Việt Nam. Dù chọn sàn nào, nhà đầu tư phải:

• Lựa chọn sàn uy tín với lịch sử hoạt động lâu năm
• Đảm bảo sàn được quản lý bởi cơ quan chứng khoán trong nước hoặc cơ quan quản lý quốc tế (ASIC, FCA, SEC, CySEC, v.v.)
• Nắm rõ 3 lệnh cơ bản là ATO, ATC, LO trước khi học các lệnh phức tạp hơn

Kết luận

Để thành công trong giao dịch chứng khoán, nhà đầu tư F0 cần trang bị cho mình kiến thức về chứng khoán toàn diện từ những khái niệm cơ bản đến các kỹ thuật giao dịch. Việc hiểu rõ cấu trúc thị trường, các loại công cụ tài chính, thuật ngữ chuyên ngành và quy tắc hoạt động sẽ giúp bạn đưa ra quyết định đầu tư thông minh hơn.

Hành trình học hỏi là quá trình liên tục. Ngoài việc nắm vững nền tảng, nhà đầu tư cần tiếp tục học hỏi, tích lũy kinh nghiệm và cập nhật thông tin thị trường để có thể nhanh nhạy ứng phó với những biến động của thị trường chứng khoán.