Phái sinh là gì? Hướng dẫn toàn tập giao dịch công cụ tài chính hiện đại [Ví dụ thực tế]

Khi nói đến thị trường tài chính, rất nhiều nhà đầu tư mới vẫn còn bỡ ngỡ trước chứng khoán phái sinh - một công cụ có sức mạnh nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro. Nếu bạn muốn hiểu rõ hơn về lĩnh vực này, bài viết sau sẽ giúp bạn nắm vững từ định nghĩa cơ bản cho đến cách thức sinh lợi từ các giao dịch này.

Định nghĩa: Chứng khoán phái sinh thực chất là gì?

Chứng khoán phái sinh (derivatives) là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc hoàn toàn vào biến động của tài sản cơ sở. Thay vì giao dịch trực tiếp với hàng hóa hay cổ phiếu, bạn đang đặt cược vào sự thay đổi giá của chúng.

Tài sản cơ sở có thể bao gồm:

• Hàng hóa: dầu thô, vàng, bạc, các loại nông sản
• Tài sản tài chính: cổ phiếu, trái phiếu
• Chỉ số và lãi suất: chỉ số chứng khoán, lãi suất ngân hàng

Khi giá của các tài sản này dao động, giá trị công cụ phái sinh tương ứng cũng thay đổi. Điều này khiến việc định giá chứng khoán phái sinh phức tạp hơn rất nhiều so với các công cụ tài chính thông thường.

Lịch sử: Từ quá khứ xa xưa đến hiện tại

Không phải là một phát minh gần đây. Từ thế kỷ thứ hai trước Công nguyên ở Mesopotamia đã có những hợp đồng tương lai đầu tiên. Tuy nhiên, công cụ này chỉ thực sự phát triển mạnh mẽ từ những năm 1970 khi các kỹ thuật định giá hiện đại xuất hiện. Ngày nay, khó có thể tưởng tượng một hệ thống tài chính toàn cầu mà không có phái sinh.

Phân loại: 4 dạng chứng khoán phái sinh chính

Thị trường phái sinh rất đa dạng. Dưới đây là so sánh chi tiết 4 loại chính:

Kênh giao dịch: Lựa chọn của bạn

Có 2 cách chính để tiếp cận thị trường phái sinh:

1. Thị trường OTC (phi tập trung)

Đây là những hợp đồng được thực hiện riêng giữa 2 bên, hoàn toàn ngoài giám sát của cơ quan quản lý.

Ưu điểm: Chi phí thấp hơn vì không có trung gian

Nhược điểm: Rủi ro cao - nếu bên kia không thực hiện hợp đồng, bạn có thể không có cách bảo vệ

2. Sàn giao dịch được điều tiết

Các hợp đồng phải được thẩm định kỹ lưỡng trước khi được phép niêm yết. Mỗi giao dịch được giám sát chặt chẽ.

Ưu điểm: Bảo vệ quyền lợi của cả 2 bên tham gia

Nhược điểm: Phí giao dịch cao hơn, ít sự linh hoạt hơn

2 công cụ phái sinh phổ biến nhất

CFD (Hợp đồng chênh lệch giá)

CFD là thỏa thuận giữa nhà giao dịch và nhà môi giới để thanh toán chênh lệch giá của một tài sản giữa lúc mở vị thế và lúc đóng vị thế.

Đặc điểm của CFD:

• Không có ngày hết hạn - bạn có thể giữ vị thế bao lâu tùy thích
• Có thể giao dịch trên hơn 3000 loại tài sản khác nhau
• Sử dụng đòn bẩy cao nên vốn ban đầu có thể rất thấp
• Chi phí giao dịch tương đối rẻ
• Giá của CFD bám sát chặt với giá tài sản cơ sở

Quyền chọn (Option)

Công cụ này cấp cho bạn quyền (không phải bắt buộc) mua hoặc bán một tài sản ở mức giá xác định trong thời gian nhất định.

Đặc điểm của quyền chọn:

• Hợp đồng có thời hạn rõ ràng
• Chỉ có thể đóng vị thế trước hoặc đúng ngày hết hạn
• Có quy mô giao dịch lớn, phí cao hơn CFD
• Không phải mọi tài sản đều có hợp đồng quyền chọn (do yêu cầu quy định)
• Cần dùng công thức định giá phức tạp để tính giá trị

So sánh: Với CFD, một bước di chuyển 1 điểm trong tài sản cơ sở không nhất thiết bằng 1 điểm trong giá CFD. Nhưng với quyền chọn, giá biến động phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác.

Bước thực hiện giao dịch phái sinh

Bước 1: Lựa chọn và chuẩn bị

Chọn một sàn giao dịch uy tín với giám sát rõ ràng. Sàn tốt sẽ bảo vệ bạn khỏi rủi ro từ phía đối tác.

Bước 2: Nộp vốn ban đầu

Số tiền bạn cần nộp phụ thuộc vào:

• Số lượng hàng hóa bạn muốn giao dịch
• Mức độ đòn bẩy bạn sử dụng
• Chính sách của sàn giao dịch

Bước 3: Đặt lệnh giao dịch

Dựa trên phân tích của bạn:

• Dự đoán giá tăng → Đặt lệnh Long (mua)
• Dự đoán giá giảm → Đặt lệnh Short (bán)

Bạn có thể đặt lệnh thông qua ứng dụng di động hoặc phiên bản web

Bước 4: Quản lý vị thế

Theo dõi thị trường, chốt lời khi đạt mục tiêu, cắt lỗ nếu thị trường chuyển động ngược chiều dự đoán.

Ví dụ thực tế: Kiếm tiền từ phái sinh

Hãy tưởng tượng bạn nhận thấy giá vàng hiện đang ở đỉnh cao, nhưng dự đoán nó sẽ giảm mạnh khi tình hình kinh tế ổn định. Bạn không sở hữu vàng thật, nhưng muốn kiếm lợi từ sự giảm giá này.

Giải pháp: Sử dụng CFD vàng để giao dịch.

Tạo vị thế Short:

Bạn mở vị thế Short (bán) ở mức giá hiện tại $1683/oz. Khi giá vàng giảm theo dự đoán, bạn đóng vị thế bằng cách mua lại ở mức giá thấp hơn, chẳng hạn $1660/oz.

Lợi nhuận = $1683 - $1660 = $23 cho mỗi oz

Sử dụng đòn bẩy 1:30:

Thay vì cần $1683 để kiểm soát 1 oz vàng, với đòn bẩy 1:30, bạn chỉ cần bỏ ra $56.1.

Như bạn thấy, đòn bẩy có thể nhân lên lợi nhuận, nhưng cũng nhân lên rủi ro theo đó.

Tại sao giao dịch chứng khoán phái sinh?

Thị trường phái sinh không phổ biến vô lý. Nó đóng vai trò quan trọng trong tài chính hiện đại:

Phòng chống rủi ro (Hedging)

Nếu bạn sở hữu một tài sản có giá có thể dao động mạnh, bạn có thể mua một phái sinh với giá chuyển động ngược lại để bù đắp tổn thất.

Định giá tài sản

Giá của các hợp đồng tương lai giúp xác định giá công bằng của tài sản cơ sở trên thị trường.

Tăng hiệu quả thị trường

Khi mọi người có thể sao chép mức chi trả của một tài sản thông qua phái sinh, giá của tài sản thật và phái sinh sẽ có xu hướng cân bằng, tránh được các cơ hội chênh lệch giá phi lý.

Tiếp cận những tài sản vô hình

Qua hoán đổi lãi suất chẳng hạn, một công ty có thể được hưởng mức lãi suất tốt hơn so với vay trực tiếp.

Rủi ro bạn cần biết

Giống như mọi công cụ tài chính, phái sinh cũng có những mặt đen tối:

Biến động giá cực lớn

Vì thiết kế phức tạp, giá của phái sinh rất khó dự đoán. Một thay đổi nhỏ trong tài sản cơ sở có thể gây biến động khổng lồ trong phái sinh.

Bản chất đầu cơ

Rủi ro quá cao khiến phái sinh thường được sử dụng cho đầu cơ hơn là phòng hộ. Suy đoán sai lầm có thể dẫn đến tổn thất kinh khủng.

Rủi ro đối tác (nếu giao dịch OTC)

Nếu bạn chọn giao dịch trên thị trường phi tập trung, có nguy cơ bên kia không thực hiện hợp đồng.

Giới hạn sự lựa chọn

Không phải mọi tài sản đều có hợp đồng phái sinh. Các hợp đồng trên sàn điều tiết phải vượt qua quá trình thẩm định khắt khe.

Ai nên giao dịch phái sinh?

Không phải ai cũng nên tham gia, nhưng những nhóm này có thể hưởng lợi:

Các doanh nghiệp khai thác hàng hóa

Những công ty khai thác dầu, vàng, Bitcoin… có thể dùng hợp đồng tương lai hoặc hoán đổi để khóa giá, bảo vệ lợi nhuận khỏi biến động giá bất ngờ.

Quỹ phòng hộ và công ty thương mại

Họ sử dụng phái sinh để tận dụng đòn bẩy, phòng hộ danh mục đầu tư, hoặc tăng cường quản lý rủi ro.

Nhà giao dịch và nhà đầu tư cá nhân

Nếu bạn tin tưởng vào phân tích của mình và sẵn sàng chấp nhận rủi ro cao, phái sinh là công cụ để nhân lên lợi nhuận - nhưng cũng có thể nhân lên tổn thất.

Lời khuyên cuối cùng: Trước khi bước vào thế giới phái sinh, hãy chắc chắn bạn hiểu rõ từng loại công cụ, lượng tính toán kỹ mức rủi ro chịu được, và chỉ giao dịch trên các sàn có uy tín và được giám sát rõ ràng.