Bước đầu trên sàn chứng khoán: Từ zero tới hero cho nhà đầu tư mới

Những năm gần đây, thị trường chứng khoán trở nên một điểm đến hấp dẫn cho hàng triệu nhà đầu tư tại Việt Nam. Khi các hoạt động sản xuất và kinh doanh gặp khó khăn, đầu tư chứng khoán đã mở ra cơ hội sinh lời mới. Tuy nhiên, để bước vào thế giới này một cách an toàn, nhà đầu tư mới cần nắm vững các kiến thức nền tảng và hiểu rõ luật chơi của thị trường. Bài viết này sẽ giúp bạn hệ thống hóa những khái niệm cốt lõi về chứng khoán từ A-Z.

Chứng khoán là gì? Những loại chứng khoán phổ biến

Theo Luật Chứng Khoán số 70/2006/QH1, chứng khoán là giấy tờ hoặc bằng chứng điện tử xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành. Đây không chỉ là một loại tài sản, mà còn là phương tiện để huy động vốn trong nền kinh tế hiện đại.

Chứng khoán bao gồm nhiều dạng khác nhau:

• Cổ phiếu: Loại chứng khoán phổ biến nhất, xác nhận quyền sở hữu một phần vốn của công ty. Cổ phiếu phổ thông gắn với kết quả kinh doanh, trong khi cổ phiếu ưu đãi có những quyền lợi đặc biệt như mức cổ tức cố định hoặc quyền biểu quyết.
• Trái phiếu: Là một hình thức vay vốn, nhà phát hành cam kết thanh toán cả gốc lẫn lãi theo thỏa thuận. Người mua trái phiếu sẽ nhận lãi cố định không phụ thuộc vào kết quả kinh doanh của bên phát hành.
• Chứng chỉ quỹ: Xác nhận quyền sở hữu khi nhà đầu tư góp vốn vào một quỹ đầu tư công cộng.
• Chứng khoán phái sinh: Gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai và hợp đồng kỳ hạn, có giá trị phụ thuộc vào tài sản cơ sở.
• Chứng quyền và quyền mua cổ phần: Cấp cho nhà đầu tư quyền mua chứng khoán cơ sở với mức giá xác định trong tương lai.
• Chứng chỉ lưu ký: Được phát hành khi cổ phiếu nước ngoài được gửi lưu ký tại các ngân hàng.

Thị trường chứng khoán: Cơ chế hoạt động và vai trò

Khái niệm và phân loại

Thị trường chứng khoán là nơi các nhà đầu tư thực hiện giao dịch mua bán các sản phẩm chứng khoán. Nó được chia thành hai loại chính:

• Thị trường sơ cấp: Các tổ chức phát hành chứng khoán lần đầu để huy động vốn. Đây là nơi những công ty chào bán cổ phiếu ra công chúng để mở rộng vốn.
• Thị trường thứ cấp: Nơi các nhà đầu tư giao dịch mua bán chứng khoán đã được phát hành. Giao dịch ở đây không sinh ra tiền mới mà chỉ thay đổi quyền sở hữu giữa các bên.

Vai trò kinh tế quan trọng

Thị trường chứng khoán đóng góp vai trò vô cùng quan trọng:

• Thúc đẩy phát triển các công ty cổ phần thông qua việc huy động vốn từ nhà đầu tư.
• Cung cấp công cụ cho nhà đầu tư đánh giá hoạt động và tiềm năng của doanh nghiệp.
• Mang tính thanh khoản cao, cho phép nhà đầu tư dễ dàng mua bán tài sản.
• Giúp các doanh nghiệp và chính phủ thu hút vốn nước ngoài thông qua phát hành trái phiếu và cổ phiếu.

Những thuật ngữ thiết yếu mà nhà đầu tư mới phải biết

Các chỉ số và khái niệm thị trường

• Công ty niêm yết: Công ty đã chào bán cổ phiếu trên sàn giao dịch.
• IPO (Initial Public Offering): Phát hành chứng khoán lần đầu ra công chúng.
• Vốn hóa: Tổng giá trị của công ty được tính bằng giá cổ phiếu nhân với số lượng cổ phiếu lưu hành.
• Chỉ số (Index): Thống kê từ danh sách các cổ phiếu theo tỷ lệ nhất định. Ví dụ: Vnindex đại diện toàn bộ các mã trên sàn HOSE, Vn30 là chỉ số của 30 mã có vốn hóa cao nhất.
• Alpha: Tỷ suất sinh lợi sau khi điều chỉnh rủi ro.
• Beta: Thước đo rủi ro của cổ phiếu hoặc danh mục đầu tư.

Lệnh giao dịch chứng khoán

• Lệnh giới hạn (LO): Mua/bán cổ phiếu với mức giá xác định hoặc tốt hơn.
• Lệnh thị trường (MP): Mua ở mức giá bán thấp nhất hoặc bán ở mức giá cao nhất hiện tại.
• Lệnh ATO: Giao dịch tại giá khớp lệnh xác định giá mở cửa (chỉ áp dụng cho sàn TP.HCM).
• Lệnh ATC: Giao dịch tại giá khớp lệnh xác định giá đóng cửa lúc 14h45p (áp dụng cả hai sàn).
• Lệnh PLO: Mua/bán cổ phiếu tại mức giá đóng cửa sau ATC (chỉ áp dụng cho sàn Hà Nội).
• Break: Giá cổ phiếu tăng mạnh vượt lên hẳn so với một vùng giá nhất định.
• Long/Short: Giao dịch đánh lên hoặc đánh xuống trong chứng khoán phái sinh.

Các loại giá chứng khoán

• Mệnh giá: Số tiền ghi trên chứng khoán khi được phát hành.
• Thị giá: Giá mua/bán thực tế trên thị trường giao dịch.
• Giá niêm yết: Giá được niêm yết lần đầu trên sàn giao dịch.
• Giá mở cửa/đóng cửa: Giá tại thời điểm bắt đầu hoặc kết thúc một phiên giao dịch.
• Giá sàn/trần: Giá thấp nhất/cao nhất trong một phiên giao dịch.
• Ngày thanh toán (T+3): Ba ngày làm việc sau khi khớp lệnh, tiền và chứng khoán được chuyển về tài khoản.

Các thuật ngữ giao dịch khác

• Margin: Giao dịch ký quỹ, nhà đầu tư vay tiền từ công ty chứng khoán để mua cổ phiếu.
• Khối lượng giao dịch: Số lượng cổ phiếu được giao dịch trong một khoảng thời gian.
• Bán khống: Bán chứng khoán mà không sở hữu nó bằng cách mượn từ người khác.
• Dao động giá: Mức giao động được phép trong một phiên (+/-7% trên sàn HOSE, +/-10% trên sàn HNX).
• Danh mục chứng khoán: Tổng hợp các mã cổ phiếu trong tài khoản của nhà đầu tư.

Những thành phần chính của thị trường chứng khoán

Thị trường chứng khoán bao gồm các bên tham gia:

• Nhà phát hành: Các tổ chức, công ty phát hành chứng khoán để huy động vốn.
• Nhà đầu tư cá nhân: Những người sở hữu vốn riêng tham gia giao dịch để kiếm thêm thu nhập.
• Nhà đầu tư tổ chức: Các công ty đầu tư, công ty bảo hiểm, quỹ hưu trí, ngân hàng thương mại có vốn lớn.
• Công ty chứng khoán: Cung cấp dịch vụ quản lý, tư vấn, môi giới, bảo lãnh phát hành.
• Các tổ chức quản lý: Ủy ban chứng khoán nhà nước, sở giao dịch chứng khoán, các công ty dịch vụ hỗ trợ.

Nguyên tắc hoạt động của thị trường chứng khoán

Nhà đầu tư cần hiểu rõ năm nguyên tắc cơ bản:

• Nguyên tắc cạnh tranh: Nhà phát hành cạnh tranh để bán chứng khoán, nhà đầu tư cạnh tranh để mua với giá tốt.
• Nguyên tắc công bằng: Mọi người phải tuân thủ cùng một bộ quy định.
• Nguyên tắc công khai: Nhà phát hành phải cung cấp thường xuyên, công khai và đầy đủ thông tin.
• Nguyên tắc trung gian: Giao dịch được thực hiện qua các công ty chứng khoán (bên trung gian).
• Nguyên tắc tập trung: Giao dịch chỉ diễn ra trên các sàn giao dịch chính thức dưới sự giám sát của nhà nước.

Giờ giao dịch và cách đọc bảng giá

Khung giờ giao dịch

Ba sàn giao dịch chính (HOSE, HNX, UPCOM) hoạt động trong khung giờ:

• Sáng: 9h00 - 11h30
• Chiều: 13h00 - 15h00
• Áp dụng từ thứ Hai đến thứ Sáu hàng tuần (không tính cuối tuần và ngày lễ)

Cách đọc bảng giá

• Màu xanh: Giá tăng so với giá tham chiếu (ngày trước).
• Màu đỏ: Giá giảm so với giá tham chiếu.
• Màu vàng: Giá bằng so với giá tham chiếu.

Hướng dẫn mở tài khoản và bắt đầu giao dịch

Chuẩn bị trước khi mở tài khoản

Nhà đầu tư mới cần:

• Tìm hiểu và lựa chọn công ty chứng khoán có phí giao dịch phù hợp.
• Kiểm tra tỷ lệ margin và lãi suất vay margin được áp dụng.
• Xác nhận công ty có giấy phép hoạt động từ các cơ quan quản lý chứng khoán.

Quy trình mở tài khoản

Bạn có thể mở tài khoản chứng khoán bằng ba cách:

• Trực tiếp tại công ty chứng khoán
• Tại ngân hàng đối tác
• Thông qua công ty môi giới

Những thông tin cần cung cấp:

• Địa chỉ nơi ở cố định
• Email và số điện thoại liên lạc
• Số tài khoản ngân hàng

Sau khi mở tài khoản, công ty sẽ cung cấp số tài khoản và hướng dẫn bạn nạp tiền. Với tối thiểu 500.000 đồng, bạn đã có thể bắt đầu giao dịch mua bán cổ phiếu.

Hai cách thực hiện giao dịch

• Tự đặt lệnh: Sử dụng phần mềm giao dịch để đặt lệnh trực tiếp.
• Đặt lệnh qua môi giới: Liên hệ với công ty chứng khoán để được hỗ trợ.

Những lưu ý quan trọng cho nhà đầu tư mới

Chọn sàn giao dịch phù hợp

Tại thị trường Việt Nam có ba sàn chính:

• Sàn HCM (HOSE): Sàn chính với các công ty lớn.
• Sàn Hà Nội (HNX): Sàn giao dịch với các công ty vừa và nhỏ.
• Sàn UPCOM: Điểm giao dịch các công ty đại chúng chưa được niêm yết.

Ngoài ra, có nhiều sàn giao dịch quốc tế. Dù lựa chọn sàn nào, hãy chọn sàn uy tín, hoạt động lâu năm, được quản lý bởi các cơ quan chứng khoán trong nước hoặc quốc tế (ASIC, FCA, SEC, CySEC,…).

Nắm vững các lệnh cơ bản

Nhà đầu tư mới nên tập trung học ba lệnh cơ bản trước:

• ATO: Giao dịch giá mở cửa
• ATC: Giao dịch giá đóng cửa
• LO: Lệnh giới hạn giá

Sau khi thành thạo, bạn có thể học các lệnh nâng cao như MP, MTL, MOK, MAK…

Quản lý rủi ro

• Không nên bỏ quá nhiều vốn cho một mã cổ phiếu.
• Luôn có kế hoạch thoát lỗ rõ ràng.
• Cập nhật thông tin thị trường và hoạt động của công ty.
• Không giao dịch dựa trên cảm xúc mà dựa trên phân tích.

Kết luận

Để thành công trên thị trường chứng khoán, nhà đầu tư cần nắm vững những kiến thức nền tảng về chứng khoán, hiểu rõ cơ chế hoạt động của thị trường, và liên tục học hỏi thêm kinh nghiệm. Bắt đầu từ những lệnh giao dịch cơ bản, tìm hiểu từng loại chứng khoán, và lựa chọn sàn giao dịch uy tín sẽ giúp bạn xây dựng nền tảng vững chắc để bước vào hành trình đầu tư một cách an toàn. Hãy nhớ rằng, kiến thức và kinh nghiệm là chìa khóa để nhanh nhạy với những biến động của thị trường.