Phiên Đáo Hạn Phái Sinh: Tại Sao Nhà Đầu Tư Phải Chú Ý Đến "Ngày Thứ 5 Địa Ngục"?

Mỗi tháng, thị trường chứng khoán Việt Nam lại rơi vào một ngày “đặc biệt” - ngày đáo hạn phái sinh. Đó là lúc chỉ số có thể nhảy múa điên cuồng, các nhà đầu tư lớn “kéo thốc” hay “đạp sâu” giá cổ phiếu, và nhà nhà bàn tán về hiện tượng thị trường bất thường. Nhưng thực chất chuyện gì đang diễn ra trong phiên giao dịch này? Và làm sao để không bị “cuốn theo”?

Để Hiểu Rõ: Đáo Hạn Phái Sinh Là Cái Gì?

Đáo hạn phái sinh không phải là một sản phẩm mà là một sự kiện. Nó xảy ra khi một hợp đồng phái sinh (như hợp đồng tương lai hoặc quyền chọn) đến ngày hết hiệu lực. Tại thời điểm này, tất cả các vị thế phải được đóng lại hoặc thanh lý - không có lựa chọn khác.

Về mặt hình thức, ngày đáo hạn phái sinh là ngày cuối cùng ghi trong hợp đồng, khi các bên phải thực hiện cam kết của mình: bàn giao hàng hóa (nếu có thật) hoặc thanh lý bằng tiền mặt. Ở Việt Nam, việc thanh toán tiền sẽ diễn ra vào ngày làm việc kế tiếp.

Đây là thời điểm mà các nhà đầu tư với vốn lớn sẽ nỗ lực tối đa để điều tiết thị trường theo ý muốn của họ. Tại sao? Vì họ cần giá kết thúc ở một mức nhất định để hợp đồng của họ có lãi. Và khi các nhà tạo lập thị trường này cùng “nhả hàng” hoặc “mua ào ào”, thị trường lập tức bị “xáo trộn”.

Các Loại Hợp Đồng Phái Sinh Và Cách Chúng Đáo Hạn

Không phải mọi phái sinh đều hoạt động giống nhau. Tùy vào loại hợp đồng, cơ chế đáo hạn cũng khác:

Hợp Đồng Quyền Chọn (Options) Những người sở hữu quyền chọn phải quyết định có thực hiện quyền hay không vào ngày đáo hạn. Nếu không chủ động, quyền sẽ tự động hết hiệu lực và mất toàn bộ giá trị.

Hợp Đồng Tương Lai Hàng Hóa (Commodity Futures) Về lý thuyết, người mua sẽ nhận bàn giao hàng hóa thực tế. Tuy nhiên, trong thực tế, hầu hết các hợp đồng chỉ được thanh lý bằng tiền. Các điều khoản cụ thể sẽ được ghi rõ trong hợp đồng.

Hợp Đồng Tương Lai Chứng Khoán (Equity Futures) Đây là loại phổ biến nhất tại Việt Nam. Các hợp đồng này không bao giờ bàn giao vật lý - chúng chỉ được thanh lý bằng tiền mặt. Vào ngày đáo hạn, hợp đồng sẽ tự động đóng với giá kết thúc.

Tại Sao Phiên Đáo Hạn Phái Sinh Gây Ra Biến Động Lớn?

Ngày đáo hạn phái sinh không phải là một ngày giao dịch bình thường. Nó mang theo những đặc tính riêng biệt:

Thanh Khoản Tăng Vọt Vào ngày này, lượng tiền chảy vào thị trường tăng đột ngột. Các nhà đầu tư đóng vị thế, mở vị thế mới, cơ cấu lại danh mục - tất cả cùng một lúc. Điều này tạo nên một “bão” về thanh khoản.

Giá Cổ Phiếu “Chịu Tác Động” Các nhà đầu tư lớn có động lực mạnh mẽ để kéo chỉ số theo hướng có lợi cho họ. Họ sẽ mua/bán các cổ phiếu vốn hóa lớn trong giỏ VN30 để điều tiết chỉ số. Kết quả? Một số cổ phiếu bị “thổi giá” lên cao hoặc “đạp xuống” sâu - hoàn toàn không phản ánh giá trị thực.

Sai Lệch Giữa Giá Thị Trường Và Giá Trị Thực Trong phiên đáo hạn, mua bán không dựa trên cung cầu thực tế hay giá trị nội tại, mà dựa trên các động thái điều tiết chỉ số. Nhà đầu tư nhỏ lẻ có thể bị cuốn theo những biến động giả tạo này và gánh chịu tổn thất.

Cơ Hội Kiếm Lời Ngắn Hạn Mặt khác, với những thay đổi giá bất thường, các nhà giao dịch có kinh nghiệm có thể kiếm lời từ những con sóng ngắn. Mở hợp đồng mới, tất toán nhanh chóng - đó là cách chơi của họ.

Tại Việt Nam: Phái Sinh Chỉ Có VN30

Khác với các quốc gia phát triển, thị trường phái sinh chứng khoán Việt Nam khá “độc lập” - chỉ có một sản phẩm chính thống: hợp đồng tương lai chỉ số VN30 (ngoài ra còn hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ nhưng ít sử dụng hơn).

Hợp đồng VN30 được định giá dựa trên chuyển động của chỉ số VN30 - một rổ 30 cổ phiếu vốn hóa lớn nhất. Các chi tiết quan trọng:

• Tên gọi: VN30FYYMM (ví dụ VN30F0110 cho tháng 1 năm 2025)
• Kỳ hạn: 1 tháng, 2 tháng, quý hoặc 2 quý
• Ngày Đáo Hạn: Ngày thứ 5 (Friday) của tuần thứ 3 trong tháng kỳ
• Hệ Số Nhân: 100.000 VND trên mỗi điểm chỉ số
• Biên độ: ±7% mỗi phiên
• Giờ Giao Dịch:
  • ATO (Auctions): 8h45 - 9h00
  • Khớp Lệnh Sáng: 9h00 - 11h30
  • Khớp Lệnh Chiều: 13h00 - 14h30
  • ATC (Auctions): 14h30 - 14h45

Cơ Chế Tính Giá Thanh Toán (Quan Trọng!): Từ tháng 6/2022, nhà chức trách đã thay đổi cách tính giá đóng cửa cuối cùng. Thay vì lấy giá của phút cuối cùng (dễ bị thao túng), hệ thống sẽ lấy giá trung bình của 30 phút cuối cùng (15 phút khớp lệnh + 15 phút ATC), loại bỏ 3 giá cao nhất và 3 giá thấp nhất. Cơ chế này nhằm hạn chế những “bất thường” trong phút chót.

Ba Chiến Lược Hành Động Trong Ngày Đáo Hạn

1. Tất Toán Chủ Động Trước Khi Quá Muộn

Nếu bạn đang nắm hợp đồng phái sinh, quyết định tốt nhất là tất toán nó trước khi phiên kết thúc - bất kỳ lúc nào trong ngày đáo hạn. Tại sao? Vì bạn sẽ có được giá kết thúc mà bạn chọn, không phải giá được “kéo” theo ý của người khác.

Ví dụ thực tế: Bạn nắm 10 hợp đồng VN30F0110. Giá hiện tại là 1.240,1. Nếu bạn tất toán, lãi/lỗ sẽ được tính ở mức này. Tuy nhiên, nếu bạn không tất toán, hợp đồng sẽ được tự động thanh lý ở giá ATC của VN30 (giả sử 1.239,5). Chênh lệch 0,6 điểm × 100.000 = 60.000 VND - tưởng chừng không lớn nhưng nếu nắm nhiều hợp đồng thì là một khoản không nhỏ.

2. Điều Chỉnh Vị Thế - Bắt Cơ Hội Mua Được Giá Rẻ

Vào ngày đáo hạn, nhiều cổ phiếu có cơ sở kinh doanh tốt bị bán tháo chỉ để phục vụ việc điều tiết chỉ số. Đây có thể là cơ hội tốt để mua vào những cổ phiếu “tốt” bị bán sâu một cách bất hợp lý.

Giá sẽ quay trở về bình thường trong vài phiên tiếp theo. Nếu bạn có kiến thức về công ty và niềm tin vào tiềm năng của nó, đây là lúc “mua dịp rớt”.

3. Không Làm Gì Cả - Một Lựa Chọn Cũng Hợp Lệ

Không phải nhà đầu tư nào cũng thích “lướt sóng” ngắn hạn. Nếu bạn không tự tin tận dụng những biến động nhất thời, hãy đơn giản là đứng ngoài quan sát. Ngay cả khi cổ phiếu bạn nắm giảm giá, đó chỉ là biến động tạm thời - giá sẽ quay lại mức cân bằng. Tránh bán tháo vội vàng vào thời điểm này là quyết định thông minh.

Tương Lai: Biến Động Sẽ Giảm Dần

Hiện nay, thị trường phái sinh Việt Nam vẫn hay gặp những hiện tượng bất thường vào ngày đáo hạn, nhất là trong phiên ATC. Nhưng có lý do để lạc quan:

Biện Pháp Quản Lý Của Nhà Chức Trách Cơ chế tính giá trung bình đã được triển khai. Nếu biến động vẫn cao, có khả năng sẽ có những can thiệp nghiêm khắc hơn.

Thanh Khoản Sẽ Tăng Thị trường phái sinh Việt Nam mới chỉ thành lập năm 2017, còn rất non trẻ. Tỷ lệ người có tài khoản chứng khoán chỉ 5-6%. Khi thanh khoản tăng, việc “kéo” chỉ số sẽ khó khăn hơn.

Nhiều Sản Phẩm Mới Có Thể Ra Mắt Quyền chọn, hợp đồng hàng hóa… những sản phẩm này sẽ phân tán và cân bằng lực trong thị trường.

Những Cảnh Báo Quan Trọng

Luôn Biết Rõ Lịch Đáo Hạn Xác định chính xác ngày đáo hạn của hợp đồng bạn đang nắm. Nó sẽ được thanh lý bất kể bạn muốn hay không. Thông tin này dễ tìm trên các ứng dụng giao dịch hoặc trang thông tin tài chính.

Chọn Kỳ Hạn Phù Hợp Hợp đồng đáo hạn trong tháng (short-term) thường được ưa chuộng vì ngắn hạn, dễ dự đoán. Hợp đồng kéo dài 2 tháng hoặc theo quý có nhiều biến số hơn.

Quản Trị Rủi Ro Nghiêm Chỉnh Biến động lớn = cơ hội kiếm lời, nhưng cũng = rủi ro thua lỗ lớn. Áp dụng stop-loss, không giao dịch quá nhiều - đây là những nguyên tắc vàng.

Tóm Lại

Phiên đáo hạn phái sinh là một ngày “ngoài bình thường” của thị trường Việt Nam. Nó có thể tạo ra những biến động dữ dội, những cơ hội lợi nhuận, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro lớn.

Nếu bạn nắm hợp đồng, hãy chủ động tất toán nó thay vì để hệ thống tự động xử lý. Nếu bạn không giao dịch phái sinh, hãy chú ý tới thị trường cơ sở - những biến động “lạ” vào ngày này không phản ánh giá trị thực và sẽ nhanh chóng quay trở lại bình thường.

Quan trọng nhất, nhớ rằng những thay đổi giá thất thường chỉ tạm thời phục vụ ý đồ của các nhà tạo lập thị trường. Giá trị thực của cổ phiếu vẫn không thay đổi - chỉ là “cuộc chơi” ngắn hạn trên thị trường. Khi bạn hiểu rõ điều này, bạn sẽ biết khi nào nên tham gia, khi nào nên chờ, và khi nào nên im lặng quan sát.