十 năm đầu tư hối tiếc: anh em ơi nếu được làm lại từ đầu, tôi sẽ thực hiện 10 quy tắc vàng này

Hôm nay không bàn về thị trường coin, hãy nói về thị trường chứng khoán Mỹ. Khi chỉ số Nasdaq ghi nhận mức giảm 28% trong năm 2022, vô số nhà đầu tư đã tỉnh ngộ trong cơn đau khi tài khoản bị thu hẹp: chân lý của đầu tư không nằm ở cảm giác mua đáy bán đỉnh mà nằm trong những logic nền tảng bị bỏ qua.

Nhìn lại biến động của thị trường vốn suốt mười năm qua, từ sự tăng giảm đột ngột của Bitcoin đến cơn lốc giá trị của Tesla, quá nhiều người đã xác nhận một chân lý — nếu biết sớm những kinh nghiệm này, có thể đã giảm thiểu 90% những sai lầm trên đường đi.

Dưới đây là 10 nguyên tắc đầu tư, vừa là bài tổng kết những bài học trong quá khứ, vừa là hướng dẫn sinh tồn qua các chu kỳ, mỗi nguyên tắc đều có thể chịu được thử thách của lý thuyết tài chính và dữ liệu thị trường.

1. Liên tục học hỏi là vũ khí duy nhất chống lại sự khác biệt nhận thức

Cha đẻ của lý thuyết đầu tư hiện đại Benjamin Graham từng nói: “Kẻ thù lớn nhất của nhà đầu tư không phải là thị trường mà chính là bản thân họ.”

Nhiều anh em thực sự rõ ràng rằng, khoảng cách nhận thức quyết định trực tiếp sự chênh lệch lợi nhuận, điều này thể hiện rõ ràng qua dữ liệu. Báo cáo hành vi nhà đầu tư toàn cầu của Morgan Stanley tháng 10/2023 cho thấy, những nhà đầu tư dành hơn 3 giờ mỗi tuần để học kiến thức đầu tư có lợi nhuận trung bình hàng năm trong 10 năm cao hơn nhóm không học tới 6.2 điểm phần trăm.

Từ thuyết thị trường hiệu quả với ba dạng tới hiệu ứng neo trong tài chính hành vi, từ mô hình định giá doanh nghiệp DCF tới mô hình Năm lực của Porter, mỗi kiến thức đều là lớp lọc giúp loại bỏ nhiễu đầu tư.

Nhà đầu tư xuất sắc không dựa vào may mắn, mà dùng liên tục học hỏi để biến sự không chắc chắn của thị trường thành sự chắc chắn có thể kiểm soát được.

2. Đòn bẩy là bộ khuếch đại lợi nhuận, cũng là gia tốc rủi ro

Lý thuyết “nguy cơ và lợi nhuận tỷ lệ thuận” trong tài chính chưa từng bao gồm biến “đòn bẩy”. Đòn bẩy về bản chất là vay vốn để mở rộng vị thế, vừa đẩy lợi nhuận tiềm năng lên cao, cũng làm rủi ro tăng theo cấp số nhân.

Tháng 3/2020, thị trường Mỹ bị ngắt quãng do dịch bệnh, theo dữ liệu của Goldman Sachs (ngày 15/4/2020), nhà đầu tư sử dụng đòn bẩy gấp 3 lần để short chỉ số S&P 500 chỉ trong 10 ngày giao dịch đã đối mặt với mất vốn trên 85%, vượt xa mức sụt giảm 12% của nhà đầu tư không dùng đòn bẩy.

Đòn bẩy giống như một con dao hai lưỡi, khi thị trường đi đúng hướng dự kiến, nó nhanh chóng nhân đôi lợi nhuận; nhưng khi xu hướng đảo ngược, áp lực bổ sung và bị buộc phải cắt lỗ sẽ khiến nhà đầu tư rơi vào cảnh hiểm nghèo trong chớp mắt.

Với phần lớn người, từ bỏ đòn bẩy không phải là cách bảo thủ, mà là cách bảo vệ vốn tối thiểu nhất.

3. Chi phí là kẻ thù vô hình của lãi kép, mức phí thấp quyết định lợi nhuận dài hạn

Lãi kép là kỳ quan thứ tám của đầu tư, nhưng phí cao sẽ như mối mọt ăn mòn nền móng của lãi kép. Theo nghiên cứu của Vanguard (ngày 20/11/2022), một quỹ chủ động có phí 1.5% mỗi năm trong vòng 30 năm sẽ mang lại lợi nhuận thấp hơn 42% so với quỹ chỉ số có phí 0.15% mỗi năm — tương đương chênh lệch vốn lên đến hàng trăm nghìn đến triệu đồng cho 10 triệu đầu tư ban đầu.

Sức sát thương của phí bắt nguồn từ “tác dụng ngược của lãi kép”: mỗi khoản phí quản lý hay phí mua vào đều trừ trực tiếp từ vốn, số tiền bị trừ này có thể sinh ra lợi nhuận mới nếu được giữ lại.

Dù chọn quỹ chỉ số, ETF hay sản phẩm quản lý chủ động, nhà đầu tư đều cần chú ý đến phí — các chi phí ẩn như phí quản lý, phí lưu ký, phí giao dịch, thường ảnh hưởng lớn hơn biến động ngắn hạn của hiệu suất dài hạn.

4. Không hiểu rõ không đầu tư là biên an toàn vượt qua chu kỳ

“Biên an toàn” là cốt lõi trong triết lý đầu tư của Graham, và “hiểu rõ tài sản” là tiền đề xây dựng biên an toàn đó. Khi bong bóng tiền mã hóa vỡ vào năm 2021, dữ liệu của Ark Invest (ngày 8/12/2021) cho thấy hơn 62% nhà đầu tư Bitcoin không thể giải thích rõ nguyên lý cơ bản của blockchain, những “đầu tư theo đà” này đã thua lỗ trung bình 73% trong đợt giảm sau đó.

Bản chất của đầu tư là đánh giá giá trị tài sản. Nếu không thể hiểu mô hình kinh doanh, logic lợi nhuận, hay cấu trúc cạnh tranh của doanh nghiệp, thì “đầu tư” chỉ là hành động phỏng đoán mù quáng.

Biên an toàn thực sự không đến từ việc giá cổ phiếu giảm, mà từ sự hiểu biết sâu sắc về tài sản — chỉ khi bạn có thể giải thích rõ ràng cho người khác về mục tiêu đầu tư của mình, bạn mới đủ tư cách tham gia.

5. Để người thắng chạy, mới có thể khai thác lãi kép dài hạn

Hiệu ứng thoái lui trong hành vi tài chính chỉ ra rằng nhà đầu tư thường bán sớm các tài sản có lợi nhuận, còn giữ dài hạn các tài sản lỗ, dẫn đến cảnh “kiếm ít, mất nhiều”.

Dữ liệu của Morningstar (ngày 5/9/2023) cho thấy, trong 10 năm qua, các cổ phiếu thuộc top 20% tăng trưởng cao nhất trong S&P 500 đã đóng góp 90% lợi nhuận của chỉ số, và nhà đầu tư giữ các cổ phiếu này hơn 5 năm có lợi nhuận gấp 3 lần so với người chỉ giữ dưới 1 năm.

Sự trưởng thành của doanh nghiệp tốt là một quá trình dài hạn. Apple từ năm 2003 đến 2023 đã tăng hơn 400 lần, trong đó 80% lợi nhuận đến từ các nhà đầu tư nắm giữ hơn 10 năm (Bloomberg, 10/8/2023).

Đầu tư không phải là “săn bắt”, mà là “trồng cây” — tìm ra hạt giống tốt rồi kiên nhẫn chờ nó trở thành cây cổ thụ, đó mới là chìa khóa để đạt lợi nhuận vượt trội.

6. Đào đáy, thoát đỉnh là câu chuyện giả, biến động ngắn hạn không liên quan giá trị dài hạn

Tính không thể dự đoán của thị trường là chân lý trong tài chính, việc cố gắng dự đoán chính xác đỉnh và đáy thực chất là chống lại “thuyết đi lang thang ngẫu nhiên”.

Giáo sư kinh tế Yale Robert Shiller nghiên cứu (ngày 30/6/2022) cho thấy trong 50 năm qua, trong 10 đợt đáy và đỉnh lớn của thị trường Mỹ, không có nhà quản lý quỹ nào dự đoán chính xác 3 lần liên tiếp.

Giá ngắn hạn bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, dòng tiền, chính sách… mang tính ngẫu nhiên rất cao; nhưng về dài hạn, giá trị tài sản cuối cùng đều trở về đúng giá trị thực.

Năm 1987, thị trường Mỹ giảm 22.6% trong “Thứ hai đen tối”, nhưng chỉ số S&P 500 vẫn tăng 2.03% trong năm đó; năm 2020, sau cú ngắt quãng tháng 3, chỉ số đã phục hồi hơn 60% trong vòng 1 năm (Dữ liệu của Cục dự trữ liên bang, 1/3/2021).

Với nhà đầu tư, từ bỏ mê hoặc những điểm ngắn hạn, tập trung vào giá trị dài hạn của tài sản, mới là lựa chọn sáng suốt hơn.

7. Đầu tư vào doanh nghiệp tốt chứ không chạy theo xu hướng ngắn hạn

“Đầu tư giá trị” cốt lõi là đầu tư vào “doanh nghiệp liên tục tạo ra giá trị”, chứ không phải chạy theo các xu hướng thoảng qua.

Nghiên cứu của Harvard Business School ngày 18/5/2023 cho thấy, trong 20 năm qua, các doanh nghiệp Mỹ có “ROE (lợi nhuận trên vốn cổ phần) liên tục trên 15% trong 10 năm” trung bình có lợi nhuận trung bình hàng năm là 18.7%, cao hơn nhiều so với các doanh nghiệp hot “tăng trưởng lợi nhuận theo quý trong top 10%” (trung bình 8.2% hàng năm).

Giá trị của doanh nghiệp tốt đến từ khả năng sinh lời ổn định, hàng rào cạnh tranh sâu, và mô hình tăng trưởng bền vững — những đặc điểm này không thay đổi theo cảm xúc thị trường ngắn hạn.

Trong khủng hoảng tài chính 2008, các doanh nghiệp tiêu dùng hàng đầu như P&G, Coca-Cola dù giá cổ phiếu giảm ngắn hạn, nhưng sau 5 năm, lợi nhuận trung bình tăng 120% (chỉ số S&P Dow Jones, ngày 25/10/2013) — cơ hội đầu tư thực sự luôn nằm trong những doanh nghiệp có thể vượt qua thử thách của thời gian.

8. Nghiên cứu độc lập là chìa khóa tránh hiệu ứng đám đông

“Hiệu ứng đám đông” là cạm bẫy phổ biến trong thị trường vốn, còn nghiên cứu độc lập là cách duy nhất để tránh theo đám đông.

Trong vụ “lùa gà” GameStop năm 2021, dữ liệu của JP Morgan (ngày 20/2/2021) cho thấy, nhà đầu tư không tự nghiên cứu, chỉ theo dõi mạng xã hội rồi mua vào, tỷ lệ thua lỗ lên tới 91%, còn những nhà đã nghiên cứu kỹ về doanh nghiệp, đặt lệnh cắt lỗ sớm chỉ thua 18%.

Quyết định đầu tư không nên dựa vào báo cáo phân tích của các nhà phân tích, hay các đề xuất trên mạng xã hội, hay “tin đồn nội bộ”, mà phải qua việc đọc báo cáo tài chính, phân tích dữ liệu ngành, điều tra mô hình kinh doanh để tự hình thành đánh giá riêng. Cấu trúc doanh thu, biên lợi nhuận gộp, dòng tiền — thường phản ánh chân thực của doanh nghiệp còn hơn các dự báo ngắn hạn; cạnh tranh ngành, xu hướng công nghệ cũng quyết định dài hạn giá trị tài sản nhiều hơn các chủ đề nóng.

9. Chiến lược đơn giản vượt trội hơn mô hình phức tạp, tập trung vào vòng tròn khả năng mới duy trì lợi nhuận liên tục

“Nguyên lý dao Ockham” cũng đúng trong đầu tư: chiến lược đơn giản nhất thường hiệu quả nhất. Ray Dalio, sáng lập Bridgewater, từng nói: “Hệ thống đầu tư của tôi trung tâm là ‘chiến lược mọi thời’, nhưng thực chất chỉ là phân bổ tài sản theo các loại như cổ phiếu, trái phiếu, hàng hóa.” Các mô hình định lượng phức tạp hay chiến lược phòng hộ đòi hỏi kiến thức chuyên môn cao, dễ bị quá khớp tham số rồi mất hiệu quả.

Báo cáo của Barclays tháng 7/2023 cho thấy, trong 5 năm qua, chiến lược đơn giản “cân bằng cổ phiếu-trái phiếu (60% cổ phiếu + 40% trái phiếu)” có tỷ lệ rủi ro điều chỉnh lợi nhuận (sharpe ratio) cao hơn so với các chiến lược phức tạp sử dụng hơn 5 công cụ phái sinh tới 0.38.

Đầu tư không cần mô hình toán học cao siêu, cũng không cần truy tìm các công cụ tài chính phức tạp, chỉ cần tập trung vào lĩnh vực mình hiểu rõ — dù là tiêu dùng, công nghệ hay y tế — trong vòng tròn khả năng của mình, để tránh “biết rồi làm không đúng, làm rồi không hiểu” .

10. Tận dụng sự phi lý của thị trường để đảo ngược trạng thái, đầu tư vào tài sản chất lượng cao

“Thị trường ông” là phép ẩn dụ kinh điển của Graham: thị trường như một ông lão hay thay đổi tâm trạng, lúc thì vui vẻ báo giá cao, lúc thì bi quan đưa ra giá thấp. Nhà đầu tư thông minh không bị ảnh hưởng bởi cảm xúc thị trường, mà tận dụng sự phi lý này để tìm cơ hội.

Năm 2022, Fed tăng lãi suất gây hoảng loạn, chỉ số S&P 500 giảm 19.4%, nhưng theo dữ liệu của BlackRock (ngày 30/12/2022), những nhà đầu tư dám mua thêm cổ phiếu công nghệ chất lượng trong tháng đó đã có lợi nhuận bật dốc 42% trong năm 2023, vượt xa mức trung bình 18% của những người chờ đợi.

Chìa khóa của đầu tư ngược chiều không phải là “người khác hoảng loạn ta tham lam” mà dựa trên đánh giá giá trị hợp lý — khi tài sản chất lượng bị thị trường bỏ quên do cảm xúc, chính là thời điểm tốt nhất để mua vào.

Tuy nhiên, đầu tư ngược chiều đòi hỏi phải có dũng khí và kiên nhẫn, bắt buộc nhà đầu tư phải giữ vững niềm tin khi thị trường bi quan, và kiên trì giữ vị thế khi người khác hoài nghi, vì chính sự kiên trì này sẽ biến thành lợi nhuận vượt trội.

Đầu tư là một cuộc đua marathon kéo dài hàng chục năm, biến động ngắn hạn chỉ là cảnh vật trên đường, quyết định thực sự là nhận thức đúng đắn và sự kiên định trong thực thi.

Hối tiếc mười năm không thể bù đắp, nhưng thức tỉnh hiện tại có thể thay đổi tương lai — khi bạn biến những kinh nghiệm này thành thói quen đầu tư, mọi biến động của thị trường đều trở thành bước thang dẫn anh em tới tự do tài chính.